در هر جامعه ای سلامت کودکان و نوجوانان از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است و تامین بهداشت روانی به آنان کمک می کند تا از نظر روانی و جسمی سالم و نقش اجتماعی خود را بهتر ایفا کنند.
بیان مساله
در هر جامعه ای سلامت کودکان و نوجوانان از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است و تامین بهداشت روانی به آنان کمک می کند تا از نظر روانی و جسمی سالم و نقش اجتماعی خود را بهتر ایفا کنند (گنجی، 1389). از آنجایی که شخصیت آدمی در دوران کودکی و نوجوانی پی ریزی می شود میزان مفید بودن او به چگونگی شکل گیری شخصیت وی و حل مسائل و مشکلات او در دوران کودکی و نوجوانی بستگی دارد. آمارهاى موجود در این زمینه نشان مى دهد كه حدود 20 درصد از كودكان و نوجوانان زیر 18 سال به نوعى از مشکلات روان شناختی رنج مى برند(صاحبی، اصغری و سالاری، 1384).
به طور کل شایع ترین شکل مشکلات روان شناختی در دوران کودکی و نوجوانی افسردگی، اضطراب هستند(هرشفلد-بکر و بیدرمن، 2002؛ گینزبرگ و همکاران، 2012؛ شوارتز و وادل ، 2012).
عواملی مختلفی می تواند موجب مشکلات روان شناختی در کودکان و نوجوانان گردد (خدایاری فرد و شکوهی یکتا، 1385). روان شناسان مدت هاست عنوان کرده اند که عملکرد والدین بر شکل گیری افکار، رفتار و هیجانات کودکان تاثیر معناداری دارد. براساس مدل آسیب پذیری-استرس در آسیب شناسی روانی پژوهش های زیادی نقش عوامل مربوط به خانواده را به عنوان زمینه ساز در آسیب پذیری فرد مورد بررسی قرار داده اند (هریس و کرتن ، 2002).
و برای تبیین مشکلات روان شناختی فرزندان عوامل متعددی مانند عامل والدگری (فرزادفر و هومن، 1386)، اضطراب و افسردگی مادر( محمدزاده و نجفی، 1389)، جو هیجانی و رضایت زناشویی (سلطانی فر و بینا، 1386)، عوامل مربوط به مدرسه و نگرش معلمان (فورتین، لیزارد و مارکات ، 2010) روابط خانوادگی ادراک شده از سوی فرزندان (لوبنکو و سبر، 2010)، تعامل دوسویه و پویا بین شخص، سطوح چندگانه محیط و روابط حمایتگرانه اعضای خانواده (به نقل از لوبنکو و سبر ، 2010) اشاره داشته اند.
پژوهش های زیادی به بررسی رابطه عملکرد والدین با علائم اختلالات روان شناختی و رفتارهای مختل پرداخته اند (پریوات ، 2003؛ هیدگرکن ، 2004؛ فرزادفرد و هومن، 2008). از طرفی حجم وسیعی از پژوهش ها به بررسی اثر گذاری طرحواره های ناکارآمد در علائم اختلالات روان شناختی پرداخته اند (مارمون و همکاران، 2004؛ هریس و کرتن، 2002؛ سیسرو و یانگ ، 2001؛ تورس ، 2002؛ لوپر ، 2003؛ گریفیث ، 2003؛ ترنر، رز و کوپر ، 2005).
اهمیت و ضرورت
در اهمیت پژوهش حاضر باید گفت که خانواده به عنوان نخستین نهاد اجتماعی نقش پایدار و تعیین كنندهای را در شكلگیری رفتار، افكار و شخصیت افراد ایفا میكند. نحوه ساختار تعامل كودك با دیگران و محیط اجتماعی در دوران بعدی تحت تاثیر تجاربی است كه از محیط خانواده كسب شده است، محققان نوع تعامل كودك و والدین را از مهمترین عوامل خانوادگی میدانند كه سلامت روانی و رفتار اجتماعی فرد را پیش بینی میكند. روشهایی كه والدین در برخورد با فرزندان خود اعمال میكنند، در شكلگیری شخصیت و رشد كودك، ویژگیهای رفتاری و اخلاقی او تاثیر فراوان و گاه همیشگی دارد. بنابرین خانواده به عنوان اولین كانون در تعامل با سایر عوامل چون محیط و خصوصیات فردی در شكلگیری شخصیت كودك نقش بسزایی دارد، خانواده سالم و رشد یافته با تربیت فرزندان صالح ضامن سلامت و سعادت جامعه است، بنابرین برای رشد و تعالی جامعه باید به رشد و اعتلای خانواده اندیشید(محرابی،1383).
علاوه بر این طرحواره های ناسازگار باعث سوق دادن فرد به طرف انجام اعمال پرخاشگرانه و ضد اجتماعی می شود. از طرفی این گونه رفتارها برای اجتماع هزینه های سنگینی چه از لحاظ روانی (ایجاد ناامنی در جامعه) و چه از لحاظ اقتصادی (تخریب اموال عمومی، کلاهبرداری، دزدی و ...) در بر دارد. به همین دلیل ضرورت پرداختن به زمینه های زیر بنایی این نوع رفتارها در اشخاص از منظر دیدگاههای مختلف مطرح می شود. چه اینکه می توان برای درمان افراد دارای شخصیت ناسالم از این تئوری ها و نظریات سود جست.
در سالهای اخیر رویکرد روانشناسی مثبت گرا مورد توجه روانشناسان قرار گرفته که به جای پرداختن به نابهنجاری ها و اختلال ها، بر توجه بیشتر به توانمندی ها و استعداد های انسان تاکید دارد. این رویکرد هدف نهایی خود را شناسایی موضوع ها و شیوه هایی می داند که بهزیستی و شادکامی انسان را به دنبال دارند. از این رو عواملی که موجب تطابق بیشتر آدمی با نیازها و تهدیدهای زندگی می شود بنیادی ترین موضوع مورد پژوهش در این رویکرد است(کمپبل- سیلس ، کوهن و استین ، 2006). علاقمندی به پژوهش در خصوص توانایی های فرد برای حفظ تفکر خوش بینانه با وجود رویداد های منفی موثر بر سلامت روان شامل پژوهش در زمینه تاب آوری (زاوترا، هال و مورای ، 2010؛ یتس و ماستن ، 2004؛ کانر و دیویدسون ، 2003) است.
پیشینه
اسدی، جاویدی، قاسمی (1394) پژوهشی با هدف رابطه تعارض والد - نوجوان، تاب آوری با مشکلات - روان شناختی نوجوانان مقطع دوم و سوم راهنمایی در مناطق چهارگانه آموزش و پرورش شهر شیراز انجام دادند. جامعۀ آماری کلیۀ دانشآموزان دختر و پسر مقطع راهنمایی مناطق چهارگانۀ آموزش و پرورش شهر شیراز را شامل میشد که در سال تحصیلی92-91 و در پایههای دوم و سوم راهنمایی مشغول به تحصیل بودند. به همین منظور 400 نفراز دانشآموزان (190 دختر – 210 پسر) سال دوم و سوم راهنمایی به روش نمونهگیری خوشهای مرحلهای از نواحی چهارگانۀ آموزش و پرورش شیراز به عنوان نمونه انتخاب شدند. برای جمعآوری دادهها از پرسشنامۀ افسردگی، اضطراب و استرس DASS لاویبوند و لاویبوند 1995، پرسشنامۀ تاکتیکهای تعارض موری اشتراس1990، فرم تعارض با والدین و پرسشنامۀ تابآوری کانر و دیویدسون2003استفاده شد.
دادهها نیز با روش آماری همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چندگانه(گام به گام) تحلیل شدند. یافتهها نشان داد که بین تعارض والد- نوجوان و مشکلات روانشناختی رابطۀ معناداری وجود دارد. همچنین بین مؤلّفههای تعارض والد-نوجوان و مؤلّفههای مشکلات روانشناختی رابطۀ معناداری وجود دارد. براساس نتایج تحلیل رگرسیون گام به گام مؤلّفههای تعارض والد- نوجوان میتواند مشکلات روانشناختی را پیشبینی کند و استدلال میتواند تابآوری را پیشبینی کند. بنابراین، هر چه تعارض والد– نوجوان بیشتر شود، مشکلات روانشناختی نوجوانان بیشتر میشود و تابآوری بالاتر مشکلات روانشناختی کمتری را به دنبال دارد.
پژوهش های خارجی
دکلارک و همکاران (2008) در مطالعه ی خود دریافتند صفات ناسازگارانه بر مشکلات برونریزی و درون ریزی اثرات مثبت داشته است. آنها می افزایند بین بی ثباتی عاطفی و عدم توافق پذیری با کنترل منفی والدین تعامل معنی داری وجود دارد.
تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرها
تاب آوری
تعریف مفهومی: گارمزی و ماستن (2006) تاب آوری را «یک فرایند توانایی، یا پیامد سازگاری موفقیت آمیز علی رغم شرایط تهدید کننده» تعریف نمودهاند که نقش مهمی در مقابله با تنیدگیها و تهدیدهای زندگی و آثار نامطلوب آن دارد. تعریف عملیاتی: در این پژوهش تاب آوری نمره ای است که فرد از پرسشنامه تاب آوری کانر و دیویدسون (CD-RISC) کسب می کند. این پرسشنامه جهت اندازه گیری قدرت مقابله با فشار و تهدید، تهیه شده است و دارای 25 ماده است.
ابزار پرسشنامه اجتناب یانگ-رای:
پرسشنامه اجتناب یانگ-ری (1994، به نقل از یانگ، کلوسکو و ویشار، 2010، ترجمه حمید چور و اندوز، 1394) 41 سوالی است که برای بررسی راهبردهای مقابله اجتنابی طراحی شده است. مانند پرسشنامه قبلی، به هر سوال نمره ای بین 1 تا 6 داده می شود. راهبردهای اجتنابی براساس این پرسشنامه عبارتند از: فکر نکردن به طور عمد در مورد مسائل ناخوشایند، سوء مصرف مواد، انکار ناخوشی، کنترل و منطقی بودن افراطی، سرکوب خشم، علائم رولنی –جسمی، گوشه گیری و دوری گزینی از مردم، انکار خاطرات، اجتناب از طریق خوابیدن/فقدان انرژی، حواس پرتی از طریق درگیر شدن در فعالیت های مختلف، آرام کردن خود، بازداری منفعلانه هیجان های ناخوشایند، حواس پرتی منفعل، رویاپردازی و اجتناب از موقعیت های ناخوشایند. نمرات بالا نشان دهنده راهبرد اجتناب غالب بیمار است. این پرسشنامه را یزدان دوست، عاطف وحید و صلواتی در مورد دانشجویان اجرا کردند و ضریب پایایی آن را از طریق دو نیمه سازی برابر 79/0 به دست آوردند (صلواتی، 1386).
منابع فارسی
اسدی، الهه؛ جاویدی، حجت اله؛ قاسمی، نوشاد. (1394). رابطه تعارض والد - نوجوان، تاب آوری با مشکلات - روان شناختی نوجوانان مقطع دوم و سوم راهنمایی در مناطق چهارگانه آموزش و پرورش شهر شیراز. مطالعات روان شناختی، دوره 11 ، شماره 1 : 96-75.
منابع لاتین
Achenbach, T. M. (1991). Manual for the Youth self-report and profile. Burlington, VT: University of Vermont Department of Psychiatry.