از دیدگاه مکتب روان کاوی، سلامت روانی به معنای سازگاری فرد با خود و با خواسته ها و فشارهای جامعه است (کیمیایی، خادمیان و فرهادی، 1390). در نظر فروید، انسان متعارف و سالم کـسی است کـه مراحل رشد روانی-جنسی را با موفقیت گـذرانده بـاشد و در هیچ یـک از ایـن مـراحل، بیش از حد تثبیت نشده باشد.

دیدگاههای سلامت روانی:

دیدگاه فروید:

از دیدگاه مکتب روان کاوی، سلامت روانی به معنای سازگاری فرد با خود و با خواسته ها و فشارهای جامعه است (کیمیایی، خادمیان و فرهادی، 1390). در نظر فروید، انسان متعارف و سالم کـسی است کـه مراحل رشد روانی-جنسی را با موفقیت گـذرانده بـاشد و در هیچ یـک از ایـن مـراحل، بیش از حد تثبیت نشده باشد. از نظر او، کم تر انـسانی مـتعارف به حساب می آید و هر فرد به نحوی غیر متعارف است. هسته ی اصلی حالت های روان نژندی یا نـوروتیک، اضطراب اسـت و اضطراب مرحله ی اول نوروز است. هدف از روان درمانی در روان کاوی، ایجاد سـلامت روانی است. سلامت روانی دارای دو جنبه اسـت: یکی سـازگاری با محیط بیرونی، و دیگری سازش بـا مـحیط درونی. در نظر فروید، تعامل و تعارض پویای سه ساخت«نهاد»، «من» و «فرامن» تعیین کننده ی رفتار است و فردی از نظر روانی سالم اسـت کـه بین سه سطح شخصیت وی تعادل برقرار باشد(شفیع آبادی و ناصری، 1389).

یکی از شـاهکارهای فـروید، که مـا را در شناخت رفتار انـسان و در نـتیجه شخصیت او راهنمایی می کند مکانیسم های روانی یا دفاعی است. این مکانیسم ها که مکانیسم های سازشی نیز گفته می شوند؛ باعث سازگاری و تطبیق شخص در رویارویی با مشکلات محیطی و اجتماعی می شوند. همیشه برای ارضای تمایلات، امیال و غرایز جنسی بین «نهاد »، «من » و «ابرمن » درگیری و کشمکش وجود دارد و برای اینکه تعادل روانی و شخصیتی در اثر این درگیری محفوظ بماند «من» نقش میانجی داشته و از وسایلی استفاده می کند که از اضطراب که کیفیت نامطلوبی است و تقریبا سرمنشا تمام بیماری های روانی و واکنش های عصبی است نجات یابد. این وسایل عمان مکانیسم های دفاعی هستند و روی این اصل آنها را مکانیسم های دفاعی «من» نیز می گویند (میلانی فر، 1389).

دیدگاه وجودی

از نظر این دیدگاه، «دروغ گفتن» اساس آسیب روانی است. دروغ گفتن تنها راهی است که می توانیم از نیستی فرار کنیم، تا به این طریق اجازه ندهیم که اضطراب وجودی وارد تجربه ما شود. دروغ گفتن به اضطراب روان رنجور نیز منجر می شود. در صورتی که اضطراب روان رنجور به عمل کردن طبق اضطراب منجر شود، موجب آسیب روانی می شود (پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی ،1392).

درمانگران وجودگرا به تشخیص و طبقه بندی بیماری های روانی و آسیب شناسی و آزمایشگاه خودشان را محدود نمی سازند و دیدگاهشان را نسبت به درمان به عنوان رنج و ناراحتی ناشی از بیماری تعریف نمی کنند، بلکه آنها به مشکلات و ناراحتی روانی مراجعانشان به عنوان (مشکلی در زندگی) توجه دارند. درمانگران وجودگرا اشاره می کنند که ما اختلالات روان شناختی را یاد نمی گیریم، بلکه "در زندگی" به عنوان عامل اختلال روان شناختی محسوب می شود، به عنوان یک حقیقت بدیهی "وجود بشر" شامل حقایقی مثل تجارب اضطرابی و گناه، زندگی به سوی مرگ، قبول مسئولیت، معنی بخشیدن به زندگی نقش مهم دارد. ما باید همه راههایی که مانع از دادن "وجود" به جهان و اشیا می شود پیدا کنیم، زیرا آنها موجب محدودیت در ما می شود و حرکت در حالت ثابت و غیر جهت دار مانع از به دست آمدن امنیت در انسان می شود و موجب تنش در ما و مشکلاتمان می شود (دیورزین و آرنولدبک ، 2005).

چون دروغ گویی منبع آسیب روانی است، راه حل از بین بردن نشانه های بیماری نیز «صداقت» است. با توجه به این که هدف روان درمانی اصالت است، افزایش دادن هشیاری یکی از فرایندهای حیاتی است که افراد از طریق آن بـه جنبه هایی از دنـیا و خودشان که دروغ گویی آن را پنـهان کـرده است، پی می برند. چون دروغ گویی به نوعی به فعل پذیرکردن خود هم منجر می شود که طی آن، توانایی تصمیم گیری ها یا انتخاب های دیگر، تجربه نمی شود. پس، درمان باید شامل فرایندهایی باشد که فرد از طریق آن ها بتواند به صداقت برسد (پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی ،1392).

کارل یونگ

فرایندی که مـوجب یـکپارچگی شـخصیت انسان می شود فردیت یافتن یا تحقق خود اسـت. این فرایند خـود شدن، فرایندی طبیعی است. این کیفیت در واقع، گرایشی چنان نیرومند است که یونگ آن را غریزه می داند. در انـسان فـردیت یافته، هیچ یک از وجوه شخصیت مسلط نـیست، نه هـشیار و نه نـاهشیار، نه یـک کـنش یا گرایش خاص و نه هیچ یک از سـنخهای کـهن ، بلکه همهء آنها به توازنی هماهنگ رسیده اند(نجات و ایروانی، 1378؛ شولتز، شولتز، 2005؛ ترجمه سید محمدی، 1386).

اشخاص فردیت یافته، باید از همه نیروهای سایه -چه ویرانگر و چـه سـازنده-آگاه شوند. باید وجه تاریک طبیعت جوششهای حیوانی و ابـتدایی خود از قبیل میل به ویـرانگری یـا خودخواهی را دریابند و بپذیرند. این به مـعنای تسلیم شـدن یا رفتن زیر سلطهء آنها نیست، بلکه صرفا پذیرش وجود آنها است(نجات و ایروانی، 1378). گام بعدی فرایند فردیت یـافتن، ضرورت سـازش با دوگانگی جنسی روانی است. مرد بـاید آنـیما (خـصائص زنانه) و زن آنیموس (خـصایص مردانه اش) را بـیان کند. ویژگی دیگر، یکپارچگی خود اسـت. همه جـنبه های شخصیت یکپارچگی و هماهنگی می یابند به گونه ای که همه آنها بتوانند بیان شوند. پذیرش ناشناخته و مرموز، ویژگی دیگر ایـن افـراد است (نجات و ایروانی، 1378؛ شولتز، شولتز، 2005؛ ترجمه سید محمدی، 1386).

اشخاص سالم از شخصیتی برخوردارند که یونگ آن را شـخصیت مـشترک خوانده اسـت. چون دیـگر هـیچ جنبه شخصیت به تنهایی حـاکم نیست، یکتایی فرد ناپدید می شود، دیگر چنین اشخاصی را نمی توان متعلق به یک سنخ رونی خاص دانست (نجات و ایروانی، 1378؛ شولتز، شولتز، 2005؛ ترجمه سید محمدی، 1386).

دیدگاه الیس و بک

در این دیدگاه، روش درمان مبتنی بر شناخت است و بر اهمیت نظام های فکری و اعتقادی در تعیین رفتار و احساسات تأکید مـی کند. این شیوهء درمانی بـر این اصل نظری تکیه دارد که شیوه تعبیر و ارزیابی و بازآفرینی فرد از جهان، در رفتار و عاطفه او تأثیر می گذارد. شناخت بر اساس نگرش ها و پیش فرض های برخاسته از تجارب قبلی (طرح واره ها) شکل می گیرد و هدف اصلی این شیوه، زمینه یابی و رشد دادن الگوهای فکری و نگرش های مـنطقی و سـازگار در فرد بیمار است (لطافتی بریس، 1389 و 1390).

الیس، اصول سیزده گانه ای را به مثابه معیارهایی برای سلامت روان در نظر گرفته است؛ این اصول عبارت اند از: نفع شخصی، رغبت اجتماعی، خودفرمانی، انعطاف پذیری، پذیرش عدم اطمینان، تعهد و تعلق نسبت به چیزی خارج از وجود خود، تفکر علمی، پذیرش خـود، خطرکردن، و لذت گرایی بـلند مدت پایا(لطافتی بریس، 1389 و 1390). به نظر الیس، انسان های سالم فاقد این باورهای غیر منطقی هستند(پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی ،1392):

1. امیال اساسی انسان، مثل امیال شهوانی و جنسی به این دلیل نیاز تلقی می شوند که ما آن ها را نیاز تعریف می کنیم(در حالی که آنها تـرجیحات ما هستند).

2. ما نمی توانیم برخی رویدادها را تحمل کنیم؛ خواه این رویدادها، اجبار به انتظار کشیدن در صف باشد یا موجه شدن با انتقاد، یا طرد (در حالی که این رویدادها را می توان تحمل کرد).

3. موفقیت ها و شکست های ما با ویژگی های خاصی مـانند هـوش، ارزش ما را بـه عنوان انسان مشخص می کنند.

4. دنیا بـاید بـا مـا عادلانه برخورد کند؛ گویی که دنیا می تواند از امیال ما پیروی کند؛

5. ما باید رضایت دیگران را جلب کنیم؛ گویی هستی ما به آن ها بستگی دارد.

6. برخی افـراد، رذل یـا شـرورند و باید به خاطر شرارتشان تنبیه شوند؛گویی ما می توانیم بی ارزش بـودن انـسان را ارزیابی کنیم.

7. وقتی اوضاع آن گونه که ما دوست داریم نیست،گویی مفهوم وحشت ناک بودن را می توان به صورت تجربی تعریف کرد.

8. اگر فکر نـمی کردیم کـه اوضـاع وحشت ناک است یا اگر به دلیل خشم یا اضطراب ناراحت نبودیم،نمی توانستیم عـمل کنیم.

9. چیزهای زیان بخشی مانند سیگار یا مواد مخدر،خوشی زندگی را بیش تر می کنند یا مصرف این مواد زیان آور،صرفا به این دلیل ضرورت دارد که گـذراندن زندگی بـدون آنـ ها ممکن است برای مدتی ناخوشایند باشد.

10. عامل بیرونی موجب شادی آنان می شود و ما نـمی توانیم احساساتمان را کـنترل کنیم.

11. سابقه و گذشتهء فرد تنها عامل تعیین کنندهء مهم رفتار فعلی اوست؛گویی چیزی که زمانی زندگی فرد را به شدت تـحت تـأثیر قـرار داده است،برای همیشه بر آن تأثیر دارد.

12. عقایدی که در کودکی آموخته ایم -خواه عقاید مذهبی،خواه اخلاقی،یا سیاسی-می توانند راهـنمای خـوبی بـرای بزرگ سالی باشند؛ حتی اگر تعصب آمیز یا افسانه ای باشند. به نظر بک علت ناسازگاری های انسان، عمدتا افکار اتوماتیک او هستند که به صورت خـطاهای شـناختی ، عواطف و رفـتارهای او را تحت تأثیر قرار می دهند و مهم ترین ویژگی شخصیت های سالم این است که می توانند این افکار ناکارآمد را شناسایی کـنند و بـا آن ها به مقابله برخیزند. استفاده ازاین روش ها در درمان بسیاری از مشکلات و اختلالات روانی مؤثر بوده است(لطافتی بریس، 1389 و 1390).

به طور خـلاصه، این خـطاهای شـناختی از دیدگاه شناخت درمان گران مختلف عبارت اند از:1.تفکر دوبخشی ؛2. تعمیم مبالغه آمیز ؛ 3. شخصی سازی ؛ 4. استدلال هیجانی ؛ 5. بزرگ نمایی و کوچک نمایی ؛ 6. برچسب منفی زدن ؛ 7. بی توجهی به امر مثبت؛ 8. فاجعه سازی ؛ 9. انتزاع انتخابی ؛ 10. استنباط اخـتیاری : الف)ذهن (فکر)خوانی ، ب)پیش بینی مـنفی؛ 11. عبارت های«باید» دار ؛ 12. تفکر تساوی گونه (پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی ،1392؛ لطافتی بریس، 1389 و 1390).

  آلفرد آدلر

آلفرد آدلر می گوید «شایستگی فرد در رشد روابط اجتماعی و احساس مفید بودن، قدرت انجام کار، اعتماد به نفس در حد عالی و تطبیق با محیط و ... است» (میلانی فر، 1389). زندگی به عـقیدهء آدلر، بـودن نیست بلکه شدن است. آدلر به انتخاب مـسئوولیت و مـعناداری مـفاهیم در شـیوه زنـدگی اعتقاد دارد و شیوه زنـدگی افـراد را متفاوت می داند. محرک اصلی رفتار بشر هدفها و انتظار او از آینده است. هدف انسان نیاز به سازگاری با محیط و پاسخ گویی به آن است. فرد سـالم بـه عقیده آدلر از مفاهیم و اهداف خودش آگاهی دارد و عمل کرد او مـبتنی بـر نـیرنگ و بـهانه نـیست، او جذاب و شـاداب است و روابط اجتماعی سازنده و مثبتی با دیگران دارد (نجات و ایروانی، 1378).

فرد دارای سلامت روان به نظر آدلر، روابط خانوادگی صمیمی و مطلوبی دارد و جایگاه خودش را در خانواده و گروه های اجتماعی به درستی می شناسد. همچنین فرد سالم در زندگی هدف مند و غایت مدار است و اعـمال او مبتنی بر تعقیب این اهداف است. غایی ترین هدف شخصیت سالم، تحقق خویشتن است. از ویژگیهای دیگر سلامت روان شناختی این است که فرد سالم مرتبا به بررسی ماهیت اهداف و ادراکات خودش می پردازد و اشتباههایش را برطرف می کند. چنین فردی خالق عواطف خـودش اسـت نه قربانی آنها، آفرینش گری و ابتکار فیزیکی، از ویژگی های دیگر این افراد است. فرد سالم از اشتباه های اساسی پرهیز می کند. اشتباه های اساسی شامل تعمیم مطلق، اهداف نادرست و محال، درک نادرست و توقع بی مورد از زندگی، تقلیل یا انکار ارزش مندی خود، و ارزش ها و باورهای غـلط مـی باشد (نجات و ایروانی، 1378).

دیدگاه کارل راجرز

راجرز، رشد انسان را یک حرکت مثبت یا نوعی کمال می داند. مفهوم شخص شکوفا نیز با «توجه مثبت» دیگران ایجاد می شود .چنین فردی به خود توجه مثبت می کند. او می تواند کارایی روان شناختی بهینه ای داشته باشد. از نـظر راجـرز، هم خوانی و پختگی روانـی عبارت اند از: سعه ی صدر، خلاقیت، و مسئولیت پذیری. از دیدگاه او، محور ناسازگاری روان شناختی عبارت است از ناهمخوانی بین تجربه کلی فرد و آنچه دقیقا مظهر بخشی از خودپنداره اوست. ناهمخوانی بین خود و تجربه، احساس بیگانگی بنیادی در انسان هاست. خود تهدید شده است. فرد دیگر نمی تواند به صورت کل یکپارچه که حق طبیعی هر انسانی است زندگی کند. ناسازگاری روان شناختی حاصل این احساس یگانگی بنیادی انسان هاست(پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی،1392).

راجرز(1969) معتقد است که انسان خودشکوفا و سالم، تدافعی عمل نمی کند بلکه به استقبال تجربه های جدید می رود. این ظرفیت برقراری روابط هم خوان با دیـگران و خود، به شخص اجازه می دهد با وضعیت های جدید و قدیمی برخوردی خلاق داشته بـاشد. وی تحت تـأثیر چـنین انطباق پذیری زیادی به آزادی درونی می رسد و می تواند برای زندگی خویش تصمیم بگیرد و در قبال آن مسئولیت پذیر شود. انسان های خود شکوفا متوجه مسئولیت های اجتماعی خـود هستند و روابـط هم خوانی با دیگران برقرار می کنند. آن ها به جای آن که مجذوب خود باشند، ارتباط هم دلانه ای با دیگران بـرقرار می کنند و درسـت و غـلط را بر مبنای درکی که از نیازهای دیگران و خود دارند، مشخص می کنند. به نظر راجرز خودشکوفایی، یک آرمان دست یافتنی است و انسان ها با برقراری رابـطه ی مؤثر به این سوی هدف حرکت می کنند. هدف راجرز به عنوان یک عضو خانواده، رهبر گروه و درمـان گر این بود که شخص هـم خوان،پذیرنده و فـهیمی شود و به دیگران کمک کند (شارف، 2000؛ به نقل از لطافتی بریس، 1389 و 1390).

به عقیده ی راجرز، آفرینندگی مهم ترین میل ذاتی انـسان سـالم است. ارضای«توجه مثبت غیر مشروط» و دریافت غیر مشروط محبت و تأیید دیگران برای رشد و تکامل سلامت روانی فرد با اهمیت است. افرادی که به این توجه مثبت غیر مشروط دست می یابد، نقاب و ماسک ندارند و با خود روراست هـستند. چنین افـرادی آمادگی تجربه را دارند؛ بنابراین، وابسته نیستند، انعطاف پذیرند، حالت تدافعی ندارند و از بقیه ی انسان ها عاطفی ترند؛ زیرا عواطف مثبت و منفی وسیعی را در مقایسه با انسان های تدافعی تجربه می کنند. انسان سالم به ارگانیزم خود اعتماد می کند، آمادگی کسب تجربه، زندگی هستی مدار و احساس آزادی، از دیگر ویژگی های اوست (خدا رحیمی، 1374).

دیدگاه اریک فروم

فروم تصویر روشنی از شخصیت سالم به دست می دهد چنین انسانی عمیقا عشق مـی ورزد، آفریننده اسـت، قوهء تعقلش را کاملا پروردانده است، جهان و خود را به طور عینی ادراک می کند، حس هویت پایداری دارد، با جـهان در پیـوند اسـت و در آن ریشه دارد، حاکم و عامل خود و سرنوشت خویش است و از تمایل جنسی نسبت به محارم، آزاد است. فروم شخصیت سالم را دارای جـهت گیری بارور می داند. فروم با کاربرد واژه جهت گیری این نکته را می گوید که جهت گیری گرایش یا نگرش کـلی است که همهء جـنبه های زنـدگی، یعنی پاسخ های فکری، عاطفی و حسی به مردم، و موضوع ها و رویدادها را، خواه در جهان و خواه در خود، دربرمی گیرد. بارور بودن یعنی به کار بستن همهء قدرت ها و استعدادهای بالقوهء خویش. چهار جنبهء شخصیت سالم، در روشن ساختن مراد فروم از جهت گیری بارور مؤثر است. این چهار جـنبه عبارتند از: عشق بارور ، تفکر بارور ،خوش بختی و وجدان اخلاقی (گنجی، 1392).

عشق بارور، لازمه اش رابطهء آزاد و برابر بشری است. طرفین رابطه می توانند فردیتشان را حفظ کنند. عشق بارور از 4 ویژگی مهم برخوردار است: توجه، احساس مسئولیت، احترام و شناخت. تفکر بارور مستلزم هوش،عقل و عینیت است. خوش بختی بخشی جدایی ناپذیر و پیامد زیستن مـوافق جهت گیری بـارور و همراه همهء فعالیت های زایا است (گنجی، 1392). فروم معتقد بود که ما گرایش فطری برای رشد کردن و تحقق بخشیدن با استعداد مان برخورداریم. این تکلیف اساسی ما در زندگی و هدف نهایی و ضروری ماست. ناکامی در دستیابی به جهت گیری ثمر بخش و تبدیل شدن به آنچه استعداد شدن ان را داریم، به ناخشنودی و حتی بیماری روانی منجر می شود (شولتز و شولتز، 2005؛ ترجمه سید محمدی، 1386).

دیدگاه فریتز پرلز

از نظر این دیدگاه، در یک وجود سالم و طبیعی، چرخه زندگی روزمره ما فرایند باز و جاری نیازهای ارگانیزمی خواهد بود که در اگاهی نمایان می شود. این فرایند با وسایلی همراه خواهد شد که از طریق آنها نیازهای لحظه ای اضطراری را می بندیم که به دنبال آن هدف نهایی دیگری در اگاهی نمایان می شود. تا زمانی که روی آنچه که هم اکنون درون ما می گذرد متمرکز بمانیم، می توانیم به عقل خودد به عنوان ارگانیزم اعتماد کرده و بهترین وسیله را انتخاب کنیم تا از طریق ۀن اضطراری ترین نیاز لحظه ای خود را به نحو شایسته ای بسته یا کامل کنیم (پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی،1392).

در یک وجود سالم، کل چرخه زندگی ما فرایند طبیعی رسش را شامل می شود که به موجب آن از کودکان وابسته به حمایت محیط، به بزرگسالانی تبدیل می ویم که می توانیم برای وجود خودمان به حمایت خویش متکی باشیم. بنابراین از این دیدگاه آدم بیمار کسی است که در فرآیند رشد یا رسش گیر کرده است(پروچاسکا و نورکراس،2007؛ ترجمه سید محمدی،1392). به طورخلاصه، آسیب در گشتالت درمانی عبارت است از: تأکید بر حمایت اجتماعی و وابستگی بـه دیـگران، عدم مسئولیت پذیری، خودواقعی نبودن و ایفای نقش با خـود و دیگران. درمان نیز افزایش خـود مـختاری، تعامل سازنده با دیگران و تححق بـخشیدن به خـود، و از همه مهم تر، به حداکثر رساندن آگاهی به خود است (رحیمیان، 1382).

دیدگاه اسکینر

سلامت روانی و انسان سالم به عقیده اسـکینر مـعادل بـا رفتار منطبق با قوانین و ضوابط جامعه است، و چنین انسانی وقتی با مشکل روبه رو شود تا هـنگامی کـه از طریق جامعه به هنجار تلقی شود، از طریق شیوهء اصلاح رفتار برای بهبودی و به هـنجار کـردن رفـتار خود و اطرافیانش به طور متناوب استفاده می جوید. به علاوه انسان سالم باید آزاد بودن خودش را نوعی تـوهم بـپندارد، و بداند که رفتار او تابعی از محیط است و هر رفتار توسط معدودی از عوامل محیطی مشخص مـی گردد. انسان سـالم کـسی است که تأیید اجتماعی بیشتری به خاطر رفتارهای متناسب، از محیط و اطرافیانش دریافت می کند. شاید معیار تلویحی دیـگر در مـورد خصوصیات انسان سالم از دیدگاه اسکینر این باشد که انسان باید از علم، نه برای پیـش بینی، بلکه بـرای تـسلط بر محیط خویش استفاده کند. در این معنا فرد سالم کسی است که بتواند برای انجام هر روش، بیشتر از اصـول عـلمی استفاده کند و به نتایج سودمندتری برسد و مفاهیم ذهنی مثل امیال، هدفمندی، غایت نگری و مانند آن را کـنار بـگذارد (خدا رحیمی، 1374).