طبق DSM-IV-TR، تـعریف اختلال عملکرد جـنسی عبارت است از تخریب یک یـا بـیش از یـک مرحله از چرخه پاسخ های جنسی و همچنین وجود درد همراه با آمیزش که موجب پریشانی محسوس و بروز مشکلات بین فردی برای فرد می گردد.

مفهوم اختلال عملکرد جنسی طبق DSM-IV-TR، تـعریف اختلال عملکرد جـنسی عبارت است از تخریب یک یـا بـیش از یـک مرحله از چرخه پاسخ های جنسی و همچنین وجود درد همراه با آمیزش که موجب پریشانی محسوس و بروز مشکلات بین فردی برای فرد می گردد. در این زمینه، برای فراوانی یـا شدت مـشکل، هماهنگی وجـود ندارد و تشخیص بر پایه قضاوت بالینی انجام می گیرد. بدکارکردی بـه طـور گسترده به عنوان عدم توانایی کامل از لذت بردن در مقاربت جنسی تعریف شده است.

به طور اختصاصی، بدکارکردی های جنسی اختلالهایی هستند که بـا یـک پاسـخ جنسی کامل تداخل می کند. این اختلالها مشکلاتی را برای لذت بردن فرد یا داشـتن مقاربت جنسی ایجاد می کند و به ندرت بدکارکردی جنسی سلامت فیزیکی را به مخاطره می اندازد. اما می تواند خسارات و صدمات روانشناختی، افسردگی، اضطراب و احساسهای ضعف و بـی کفایتی سـنگینی را ایـجاد کند. نژاد، فرهنگ، مذهب و پیشینه اجتماعی بیمار باید در فرایند تشخیص باید مورد توجه قرار داد، زیرا هـریک مـی توانند تأثیر مهمی بر میل و یا انتظارات جنسی او داشته باشند(انجمن روانپزشکی آمریکا،2000؛ ترجمه نیک خو و آوادیس یانس،1381).

اختلال عملکرد جنسی بر حسب اختلال در فرآیندهایی که مشخصه چرخه واکنش جنسی هستند یا بر حسب درد مرتبط با آمیزش جنسی مشخص می شود.

چرخه واکنش جنسی می تواند به مراحل زیر تقسیم شود (انجمن روانپزشکی آمریکا،2000؛ ترجمه نیک خو و آوادیس یانس،1381).

1. میل: این مرحله شامل خیال پردازی های مربوط به فعالیت جنسی و علاقه به داشتن فعالیت جنسی است.

2. انگیختگی: این مرحله شامل احساس ذهنی لذت جنسی و تغییرات فیزیولوژیایی همراه آن است. تغییرات عمده در مردان شامل تورم و نعوظ آلت تناسلی است. تغییرات عمده در زنان شامل احتقان وردیدی در لگن، لیز شدن و انبساط مهبل، و متورم شدن اندامهای تناسلی بیرونی هستند.

3. اوج لذت جنسی: این مرحله شامل رسیدن به اوج لذت جنسی، همراه با فرونشانی تنش جنسی و انقباض موزون عضلات میان دوراهی و اندامهای تناسلی است/ در مرد، احساس اجتناب ناپذیری انزالف که به دنبال آن دفع منی صورت می گیرد، روی می دهد. در زن انقباض های ثلث خارجی دیواره مهبل روی می دهد. در هر دو جنس، انقباض موزون اسفنکتر مقعدی به وجود می آید.

4. فرونشینی: این مرحله شامل حس آرامش عضلانی و آسایش کامل است. در جریان این مرحله، مردان از لحاظ فیزیولوژیایی برای نعوظ و اوج لذت جنسی دوباره،به مدت یک دوره زمانی متغیر ناگداز هستند. بر عکس زنان ممکن است تقریبا بلافاصله قادر به پاسخدهی دوباره تحریک باشند(انجمن روانپزشکی آمریکا،2000، ترجمه نیک خو و آوادیس یانس،1381).

اختلال عملکرد جنسی با مراحل انگیختگی و ارگاسم و همین طور، با میل جنسی کلی فرد ارتباط دارند (جدول 2-1 را ببینید).

برخی از افراد مبتلا به اختلال عملکرد جنسی، میل جنسی کمی دارند یا هیچ میلی ندارند؛ برخی دیگر، در مرحله خاصی از انگیختگی جنسی تاخیر دارند یا اصلا برانگیخته نمی شوند. بعضی ها شدیدا برانگیخته می شوند، اما قادر نیستند رهایی جنسی ارگاسم را تجربه کنند. برخی از افراد خیلی سریع مراحل انگیختگی تا ارگاسم را طی می کنند و از این رو، احساس می کنند روابط جنسی فاقد معنی هیجانی همراه با روش آرمیده تر است. در برخی از موارد، شریک جنسی فرد از آنچه به نظر می رسد انحراف غیر قابل قبول از فعالیت جنسی مطلوب است، ناراحت می شود. با این حال، سایر اختلالات عملکرد جنسی از تجربه درد به جای لذت بردن در مدت آمیزش جنسی حاصل می شوند (هالجین و ویتبورن، 2007؛ ترجمه سید محمدی،1392).

جدول 2-1. مراحل چرخه پاسخ جنسی انسان و اختلال های مربوط(هالجین و ویتبورن، 2007؛ ترجمه سید محمدی،1392) مرحله مرد زن میل جنسی پاسخ طبیعی کژکاری های جنسی علاقه به فعالیت جنسی اختلال میل جنسی کم کار، اختلال بیزاری جنسی علاقه به فعالیت جنسی اختلال میل جنسی کم کار، اختلال بیزاری جنسی انگیختگی جنسی پاسخ طبیعی کژکاری های جنسی نعوظ آلت اختلال نعوظی در مرد لیزشدن و تورم مهبل اختلال انگیختگی جنسی در زن ارگاسم پاسخ طبیعی کژکاری های جنسی احساس اجتناب ناپذیری ارگاسم، به دنبال آن، انقباض های موزون پروستات و مجرای ادرار و دفع منی اختلال ارگاسمی در مرد، انزال زودرس انقباض های موزون مهبل و رحم اختلال ارگاسمی در زن

طبقه بندی اختلال عملکرد جنسی اختلال عملکرد جنسی شامل اختلال میل/برانگیختگی جنسی در زن، اختلال ارگاسمی در زن، اختلال درد/دخول تناسلی-لگنی، اختلال عملکرد جنسی ناشی از مواد/دارو، اختلال عملکرد جنسی مشخص دیگر و اختلال عملکرد جنسی نامشخص را در بر می گیرند. اختلال عملکرد جنسی، مجموعه اختلالان ناهمگن هستند که معمولا با اختلال قابل ملاحظه بالینی در توانایی پاسخ دادن جنسی فرد یا تجربه کردن لذت جنسی مشخص می شوند (انجمن روانپزشکی آمریکا،2013؛ ترجمه سید محمدی ،1393). 

اختلال ارگاسمی در زن اختلال ارگاسمی در زن با مشکل تجربه کردن ارگاسم و /یا کاهش محسوس شدت احساسات ارگاسمی مشخص می شود. زنان تنوع زیادی را در نوع و شدت تحریک که ارگاسم را فراخوانی می کند، نشان می دهند. همچنین، توصیفات ذهنی ارگاسم بسیار متفاوت هستند، بدین معنی که ارگاسم به شیوه های بسیار متفاوت، هم در بین زنان و هم در فرصت های مختلف در زنی یکسان، تجربه می شود. برای تشخیص اختلال ارگاسمی در زن، نشانه ها باید تقریبا در تمام فرصت های (تقریبا 75 تا 100 درصد) فعالیت جنسی (در زمینه های موقعیتی مشخص یا، اگر فراگیر باشد، در تمام زمینه ها) تجربه شوند و حداقل مدت تقریبا 6 ماه داشته باشند(انجمن روانپزشکی آمریکا،2013؛ ترجمه سید محمدی ،1393). برای اینکه تشخیص اختلال ارگاسمی در زن داده شود، باید ناراحتی قابل ملاحظه بالینی با نشانه ها همراه باشد. در شماری از موارد مشکلات ارگاسمی، علت ها چند عاملی هستند یا نمی توانند تعیین شوند. اگر اختلال ارگاسمی در زن با اختلال روانی دیگر، تاثیرات مواد /دارو، یا بیماری جسمانی بهتر توجیه شود، در این صورت تشخیص اختلال ارگاسمی در زن داده نخواهد شد. سرانجام اینکه، اگر عوامل میان فردی یا موقعیتی مهم، مانند ناراحتی شدید رابطه، خشونت همسر، یا عوامل استرس زای مهم دیگر وجود داشته باشند، در این صورت تشخیص اختلال ارگاسمی در زن داده نخواهد شد(انجمن روانپزشکی آمریکا،2013؛ ترجمه سید محمدی ،1393). 

اختلال علاقه/برانگیختگی در زن هنگام ارزیابی اختلال علاقه/برانگیختگی جنسی در زن، باید موقعیت میان فردی به حساب آورده شود. «اختلال میل» که به موجب آن زن میل کمتر از همسر برای فعالیت جنسی دارد، برای تشخیص دادن اختلال علاقه/برانگیختگی جنسی در زن کافی نیست. برای اینکه ملاک های این اختلال بر آورده شوند، باید فقدان یا کاهش فراوانی یا شدت حداقل سه مورد از شش شاخص به مدت دست کم تقریبا 6 ماه وجود داشته باشد. امکان دارد که در بین زنان، نیمرخ های نشانه متفاوت به علاوه تغییر پذیری در نحوه ای که علاقه و بر انگیختگی جنسی ممکن است به صورت بی علاقگی به فعالیت جنسی، فقدان افکار شهوانی یا جنسی، و بی میلی در شروع کردن فعالیت جنسی و پاسخ دادن به دعوت های جنسی همسر وجود داشته باشد.

در زن دیگری، ممکن است ناتوانی در برانگیخته شدن جنسی، پاسخ دادن به محرک های جنسی همراه با میل جنسی، و فقدان علائم بر انگیختگی جنسی جسمانی، ویژگی های اصلی باشند. چون میل و بر انگیختگی جنسی اغلب با هم وجود دارند و در پاسخ به نشانه های جنسی مناسب فراخوانی می شوند، ملاک های اختلال علاقه و بر انگیختگی جنسی در زن، این موضوع را به حساب می اورند که مشکلات در رابطه با میل و برانگیختگی، اغلب به طور همزمان شکایت های زنان مبتلا به این اختلال را توصیف می کنند(انجمن روانپزشکی آمریکا،2013؛ ترجمه سید محمدی ،1393).

اختلال درد/دخول تناسلی-لگنی اختلال درد/ دخول تناسلی/لگنی به چهار بعد نشانه معمولا همزمان اشاره دارد:

1) مشکل در داشتن آمیزش جنسی، 2) درد تناسلی –لگنی، 3) ترس از درد یا دخول واژنی، 4) تنش عضلات کف لگن.

چون مشکل عمده در هر یک از این ابعاد نشانه اغلب برای ایجاد ناراحتی قابل ملاحظه بالینی کفایت می کند، تشخیص می تواند براساس مشکل محسوس در فقط یک بعد نشانه داده شود. با این حال، هر چهار بعد نشانه باید ارزیابی شوند حتی اگر تشخیص بتواند براساس فقط یک بعد نشانه داده شود(انجمن روانپزشکی آمریکا،2013؛ ترجمه سید محمدی،1393).

اختلال عملکرد جنسی ناشی از مواد/دارو ویژگی اصلی، اختلال در عملکرد جنسی است که با شروع مواد/دارو، افزایش مقدار، یا قطع مواد/دارو ارتباط زمانی دارد. اختلال عملکرد جنسی می توانند در ارتباط با مسمومیت با طبقات مواد زیر روی دهند: الکل؛ مواد شبه افیونی؛ داروههای آرامبخش؛ داروههای خواب آور، یا داروههای ضد اضطراب؛ داروههای محرک (از جمله کوکائین)؛ و مواد دیگر (یا ناشناخته). داروهایی که می توانند موجب اختلال عملکرد جنسی شوند داروهای ضد افسردگی، داروهای ضد روان پریشی، و داروهای هورمونی ضد حاملگی را شامل می شوند(انجمن روانپزشکی آمریکا،2013؛ ترجمه سید محمدی،1393).

اختلال عملکرد جنسی مشخص دیگر این طبقه در مورد جلوه های بالینی به کار می رود که در آنها نشانه های مخصوص اختلال عملکرد جنسی که ناراحتی یا اختلال قابل ملاحظه بالینی در فرد ایجاد می کنند غالب باشند، ولی ملاک های کامل را برای هر گونه اختلالات در طبقه تشخیصی اخلال عملکرد جنسی بر آورده نکنند. طبقه اختلال عملکرد جنسی مشخص دیگر در موقعیت هایی مورد استفاده قرار می گیرد که در آنها متخصص بالینی تصمیم بگیرد دلیل خاص را که جلوه بالینی ملاک های هر گونه اختلال عملکرد جنسی مشخص را برآورده نمی کند، انتقال دهد(انجمن روانپزشکی آمریکا،2013؛ ترجمه سید محمدی،1393).

اختلال عملکرد جنسی نامشخص این طبقه در مورد جلوه های بالینی به کار می رود که در آنها نشانه های مخصوص اختلال عملکرد جنسی که ناراحتی یا اختلال قابل ملاحظه بالینی در فرد ایجاد می کنند غالب باشند، ولی ملاک های کامل را برای هرگونه اختلالات در طبقه تشخیصی اختلال عملکرد جنسی بر آورده نکنند. طبقه اختلال عملکرد جنسی نامشخص در موقعیت هایی مورد استفاده قرار می گیرد که در آنها متخصص بالینی تصمیم بگیرد دلیل خاص را که جلوه بالینی ملاک های هر گونه اختلال عملکرد جنسی مشخص را برآورده نمی کند مشخص نکند و جلوه های بالینی را منظور کند که برای آنها اطلاعات کافی جهت تشخیص دادن مشخص تر وجود نداشته باشد (انجمن روانپزشکی آمریکا،2013؛ ترجمه سید محمدی،1393).

تشخیص شیوع کژکاری جـنسی در زنـان جامعه غیر بیمار نسبت بـه زنـان مبتلا به بیماری های خاص زنانه(بیماری های ژینکولوژیک )کمتر است. این تفاوت، ضرورت آموزش های پزشکی را در این زمینه تأیید می کند(فیلیپس ، 2000). تشخیص کژکاری جنسی در زنـان، نیازمند ایـن است که درمانگران به تاریخچه بـیماران توجه کـنند، بیماری های خاص زنـانه یـا عـوامل دارویی ایجادکننده کژکاری جـنسی را مشخص کنند و بیمار را از لحاظ روانشناختی مورد ارزیابی قرار دهند. همچنین در این زمینه بررسی جهت گیری جنسی بیمار برای ارزیـابی و مـدیریت مناسب، اهمیت دارد. سؤالات مستقیم،بدون سوگیری و غیر قضاوتی ، بهترین ابـزار بـرای رسـیدن بـه ایـن هدف می باشند. زیرا تـعارض های هـویت جنسی ، اغلب یکی از دلایل کژکاری جنسی هستند.سبک و نوع سؤالاتی که توسط درمانگران پرسیده می شود،باید فضایی را ایجاد کـند کـه بـیماران به راحتی نگرانی های خود را ابراز کنند.مشاوره ای تخصصی برای ایـن بـیماران بـسیار مـفید و ضـرور است(فیلیپس،2000).

کژکاری جـنسی را باید بر حسب آغاز، مدت و اثر موقعیتی در برابر اثر کلی تعریف کرد. کژکاری موقعیتی با یک شریک خاص در یک محیط معین یا در یک شرایط قابل تعریف رخ می دهد(فیلیپس،2000). وجود انواع کژکاری ها(چه یـک مورد و چه بیش از یک مورد)باید مشخص شود زیرا ممکن است یک وابستگی درونی وجود داشته باشد. مثلا، بیماری که از کاهش میل جنسی شکایت دارد ممکن است اختلال اوج لذت جنسی اولیه ناشی از تحریک ناکافی داشته باشد که کاهش میل او بـه طـور ثانویه نتیجه برخوردهای جنسی ارضا نشده باشد(شکل 2-1). مثال فوق نشان می دهد که چگونه یک بیمار می تواند وارد چرخه کژکاری جنسی در یک حوزه شود(مثل کاهش ارگاسم) و سـپس ایـن کژکاری به حوزه های دیگر پیشرفت کند(مثل کاهش میل). بنابراین شکایت فعلی ممکن است معرف مشکل اصلی که نیازمند ارزیابی و درمان است نباشد(فیلیپس،1998).

بنابراین در این مورد، درمان اختلال ارگـاسمی مـمکن است به طور غیر مـستقیم مـیل را افزایش دهد؛ در حقیقت، درمان اختلال میل ممکن است ناموفق باشد و شاید به ناکامی بیمار و دائمی شدن چرخه بدکارکردی، اضافه کند. پرسیدن این سؤال از بیمار که دلیل مشکل اش چیست، ممکن است تـأثیر مـثبتی در افزایش بینش او داشته بـاشد. او مـمکن است این ترس را که حاصل رشد دوباره آزمایش سرطان نرمال ناشی از دخول آلت است را فاش نماید، یا ممکن است بپذیرد که برای شریک جنسی خود، جذاب نیست. دست یابی به این اطلاعات در فرایند ارزیابی، به تسریع فرایند تشخیص و آغـاز درمـان، کمک می کند(فیلیپس،2000).

براساس نتایج حاصل از پژوهش های قبلی(مسترز و جانسون ،1970؛ ریمی ،1982؛ پرکینز ،1982؛ روزن و اشتون ، 1993؛ ثرانف و کلی ،1994؛ فیلیپس، 1998؛ فیلیپس،2000)عوامل متعددی در ایجاد کژکاری های جنسی زنان نقش دارند که عبارتند از: سالمندی ، جراحی ، مصرف داروهای گوناگون در اثر بیماری های طبی(داروهای موثر بر کارکرد جنسی)، سوء مصرف مواد، بیماری های مزمن ، ناتوانی های جـسمی ، حاملگی ، و دوره ای پس از زایمان ، قربانی تـجاوز جنسی شدن و عوامل روانی-اجتماعی.

شیوع اختلال عملکرد جنسی DSM-5 میزان شیوع اختلال عملکرد جنسی زنان را به صورت زیر گزارش کرده است: میزان شیوع گزارش شده برای مشکلات ارگاسمی در زنان بسیار متفاوت است و بسته به عواما متعدد (مثل سن، فرهنگ، مدت، و شدت نشانه ها) از 10 تا 40 درصد گسترش دارد؛ با این حال، این برآوردها وجود ناراحتی را به حساب نمی آورند. فقط بخشی از زنانی که مشکلات ارگاسم را تجربه می کنند از ناراحتی مرتبط نیز خبر می دهند. تنوع موجود در نحوه ای که نشانه ها ارزیابی می شوند (مثل مدت نشانه ها و مدت یادآوری) نیز بر میزان شیوع تاثیر دارد. تقریبا 10 درصد زنان ارگاسم را در طور عمر خود تجربه نمی کنند(انجمن روانپزشکی آمریکا،2013؛ ترجمه سید محمدی،1393).

شیوع اختلال علاقه/برانگیختگی جنسی در زن معلوم نیست. شیوع میل جنسی کم و مشکلاتی در رابطه با بر انگیختگی جنسی، به صورتی که در DSM-IV و ICD-10 تعریف شده اند، ممکن است در ارتباط با سن، موقعیت فرهنگی، مدت نشانه ها، و وجود ناراحتی، بسیار تفاوت داشته باشند. صرف نظر از مدت نشانه ها، در برآورد شیوع، بین مشکلات کوتاه مدت و مداوم در ارتباط با فقدان میل جنسی تفاوت های چشمگیری وجود دارد. چنانچه ناراحتی در مورد عملکرد جنسی لازم باشد، برآوردهای شیوع خیلی پایین تر هستند.

برخی از زنان مسن در مقایسه با زنان جوان، در مورد میل جنسی کم از ناراحتی کمتری خبر می دهند، هر چند که میل جنسی ممکن است با بالا رفتن سن کاهش یابد(انجمن روانپزشکی آمریکا،2013؛ ترجمه سید محمدی،1393). شیوع اختلال درد/دخول تناسلی-لگنی معلوم نیست. با این حال، تقریبا 15 درصد زنان در آمریکای شمالی از درد عود کننده به هنگام آمیزش جنسی خبر می دهند. به نظر می رسد که مشکل داشتن در آمیزش جنسی، ارجاع مکرر به کلنیک های کژکاری جنسی و کلنیک های تخصصی باشد(انجمن روانپزشکی آمریکا،2013؛ ترجمه سید محمدی،1393).

27