اعتیاد به مواد مخدر به عنوان یک اختلال روان‌پزشکی به ابعاد زیست‌شناختی روان‌شناختی اجتماعی و معنوی یکی از مشکلات عصر حاضر است اعتیاد معمولاً به مجموعه وابستگی فیزیکی و روانی اطلاق می‌شود ولی در مجموع مفهومی مبهم دارد(بلوم ،1984 (اعتیاد عبارتست از وابستگی به موادی که تکرار مصرف آن با کمیت محض و در زمان‌های معین از نظر مصرف کننده ضروری بود و دارای ویژگی‌های زیر است

مفهوم وابستگی به مواد (اعتیاد)

اعتیاد به مواد مخدر به عنوان یک اختلال روان‌پزشکی به ابعاد زیست‌شناختی روان‌شناختی اجتماعی و معنوی یکی از مشکلات عصر حاضر است اعتیاد معمولاً به مجموعه وابستگی فیزیکی و روانی اطلاق می‌شود ولی در مجموع مفهومی مبهم دارد(بلوم ،1984 (اعتیاد عبارتست از وابستگی به موادی که تکرار مصرف آن با کمیت محض و در زمان‌های معین از نظر مصرف کننده ضروری بود و دارای ویژگی‌های زیر است: ایجاد وابستگی جسمانی فیزیولوژیکی ایجاد وابستگی فکری روان‌شناختی پیدایش پدیده تحمل در بدن نسبت به مواد مصرفی به دست آوردن ماده مورد نیاز به هر شکل و طریق ممکن تأثیر مخرب بر مصرف کننده خانواده و اجتماع

سازمان بهداشت جهانی الگوی خود را در تدوین مفاهیم ((نشانگان وابستگی))قرار داده است که به تدریج جایگزین اصطلاح اعتیاد شده است در سال ٬1964 سازمان بهداشت جهانی به این نتیجه رسید که اعتیاد دیگر اصطلاح علمی نیست و و اصطلاح ((وابستگی به مواد )) را جایگزین آن کرد علی‌رغم پیشنهاد اصطلاح وابستگی دارویی کلمه اعتیاد هنوز هم در بین مردم رایج است . در DSM-IV، که یک نظام پنج محوری است در محور اول سوءمصرف و بوابستگی به مواد و علائم بالینی آن‌ها توضیح داده می‌شود به علاوه 11 دسته از مواد روان گردان سوءمصرف و وابستگی به همراه دارند که عبارتند از: الکل، مواد حشیش، کوکائین، داروهای توهم زا، مواد استنشاقی ، نیکوتین، کافئین ،آمفتامین ها ،فن سیکلیدین، داروهای آرامش‌بخش، خواب آور و نیز ضد اضطراب ها. در جدیدترین تعریف وابستگی به مواد انجمن روان‌پزشکی آمریکا و معتقد است که وابستگی به مواد به مجموعه‌ای از علایم شناختی، رفتاری، روان‌شناختی و فیزیولوژیکی گفته می‌شود که براساس آن فرد علیرغم وجود اختلالات وابسته به مواد همچنان به مصرف آن ادامه می‌دهد و معمولاً منجر به بروز پدیده تحمل ،محرومیت و الگوی رفتار مصرف اجباری در شخص می‌شود. طبق DSM-IV-TR مصرف یک ماده زمانی سوء مصرف قلمداد می‌شود که

مصرف مواد دست کم برای مدتی یک ماه دوام داشته باشد موجب بروز مشکلات اجتماعی شغلی روان‌شناختی یا جسمانی فرد شود به‌طورکلی تأثیرات گوناگون ناشی از وابستگی به مواد عبارتند از : الف )احساس اجباری و غیرقابل کنترل بودن برای مصرف مواد ب) تلاش و تمایل شخص به مصرف مواد ج) الگوی نسبتاً پایدار برای مصرف مواد د)بروز علائم سازگاری یا انطباق عصبی که شامل نشانه‌هایی چون پدیده تحمل و ترک می‌باشد هـ) اهمیت و غلبه ی رفتار مصرف دارو نسبت به بقیه رفتارهای شخص که زمانی بیشتر در اولویت بوده و گرایش به بازگشت به سوی مصرف مواد پس از یک دوره پرهیز. بر اساس تعاریف بالا علیرغم آنکه پدیده های تحمل و محرومیت دو ملاک باارزش‌ در تشخیص وابستگی به مواد می‌باشند اما وجود چنین پدیده‌هایی برای تشخیص کافی و لازم نمی‌باشد به واقع برای تشخیص صحیح‌تر باید به الگوی مصرف اجباری به عنوان سومین ملاک توجه کرد

تعریف مفاهیم اساسی ملاک‌های وابستگی به مواد

تحمل تحمل یا Tolerance یعنی مصرف مکرر مقادیر زیادی از مواد در مدت زمان طولانی که به تدریج باعث کاهش تاثیر دارو می‌شود به عبارت دیگر تحمل عبارت است از نیاز به مصرف مقادیر بیشتر یک ماده برای رسیدن به اثرات خوشایند جسمانی و روانی و کاهش قابل ملاحظه‌ای تأثیرات منفی جسمانی و روانی آن به ارائه مصرف همان مقدار ماده می‌باشد تحمل با پدیده وابستگی فیزیکی ارتباط تنگاتنگی دارد بنابراین با ظهور پدیده تحمل وابستگی فیزیکی در واقع پاسخ سازگار است که عطفی برای جلوگیری از بروز سندرم محرومیت یا قطع دارو می‌بایست دارو به طور مداوم مصرف کند

تحمل مقاطع تحمل مقاطع زمانی پیش می‌آید که سابقه قبلی مصرف دارو و گروهی از داروها موجب افزایش تحمل مصرف‌کننده نسبت به دارو یا گروه‌های دیگری از مواد شود. به طور مثال ،مصرف‌کنندگان با سابقه ماری جوانا به تدریج به مقدار کمتری ماری جوانا برای نشئه شدن احتیاج دارند (جودیت و همکاران، 2002، ترجمه ی خادمی و روشن، 1385به نقل از ثریا اسلامدوست 1390). محرومیت یا ترک محرومیت یا ترک به مجموعه‌ای از علائم و نشانه‌ها گفته می‌شود که وقتی شخص مصرف مواد و یا ماده را که از نظر فیزیولوژیکی به آن وابسته است به طور ناگهانی و آرام کنار بگذارد ظاهر می‌شود. به‌عبارت‌دیگر محرومیت شامل یک تغییر رفتاری غیر انطباقی به تبعات فیزیولوژیکی و شناختی است که در اثر کاهش تجمع یک ماده در خون یا بافت فردی که مصرف زیاد و طولانی از یک ماده را داشته است، ایجاد می‌شود. بنابراین اگر یک بار مصرف مواد کنار گذاشته شود شخص وابسته به مواد با پدیده ترک مواجه می‌شودو پدیده ترک و ظهور علایم ناشی از محرومیت، عامل مهمی در دوام و تکرار اعتیاد می‌باشد (نعیمه بزمی، 1391).

سوء مصرف مواد

الگوی غیر انطباقی یا ناسازگارانه مصرف مواد منجر به مشکلات مکرر و پیامدهای سوء چون مصرف در موقعیت‌های خطرناک و مشکلات زناشویی، خانوادگی، شغلی، اجتماعی و قانونی می‌شود . طبق تعریف DSM-IV-IR سوء مصرف مواد حداقل با یک نشانه ویژه مشخص می‌شود که نشان دهنده تداخل مصرف در زندگی فرد است (کاپلان سادوک، 2000).

نشانگان قطع اصطلاحی است که به نشانه‌ها و علایم ترک بعد از قطع مصرف داروی مصرف‌شده اطلاق می‌شود نشانگلان قطع یا ترک و مسمومیت در DSM-IV-IR به صورت اختلال‌های ناشی از مواد طبقه‌بندی شده است APA)،2000).

عود عود یعنی (بازگشت مجدد علایم وعود بیماری به دنبال بهبود ظاهری آن است (دورلند1987 ، به نقل ازنعیمه بزمی،1390). به عبارت دیگر عود، فرایندی است که در نهایت به مصرف مجدد مواد منجر خواهد شد

مراحل وابستگی به مواد

فرایند شکل‌گیری و وابستگی به مواد در طی سه مرحله رخ می‌دهد این مراحل عبارتند از : 1) مرحله آشنایی با مواد اعتیادآور است که مصرف‌کننده در اثر مسامحه یا تشویق یا میل به انجام یک کار تحقیقی و کنجکاوی یا علل دیگری همانند کسب لذت تو به مصرف مواد می‌کند. 2) مرحله میل به افزایش مواد مصرفی است زیرا در این مرحله بدن مصرف کننده هر روز به مواد بیشتری نیاز پیدا می‌کند. در واقع بعد از مدتی استفاده نامنظم از مواد افیونی شخص دچار شک و تردید شده و برای رهایی از آن با امیال و هوس‌های خودش دست به مقابله می‌زند. 3) مرحله وابستگی به مواد ،مرحله‌ای است که بعد از شک و دودلی و یا حتی ترک اعتیاد بالاخره شخص به مواد وابسته می‌شود. به علاوه استفاده نامنظم از مواد افیونی، کاهش و یا قطع ناگهانی آن‌ها باعث می‌شود علائم و نشانگان محرومیت در شخص بروز پیدا کند(ولپی سلی( 2000) به نقل از نعیمه بزمی( 1390).

ملاک های تشخیص DSM-IV-TR برای سو ءمصرف مواد الف) الگوی غیرانطباقی مصرف مواد که باعث فرسودگی و تخریب قابل ملاحظه ی بالینی شده و به یک یا چند علامت از مجموعه علائم زیر که در طول یک دوره ی 12 ماهه روی می‌دهند، تظاهر می‌کند : 1) مصرف پی‌درپی مواد منجر به ناتوانی در انجام وظایف و مسئولیت و تعهدات اصلی در ارتباط با نقش فرد در زمینه‌هایی چون کار، تحصیل و امورات خانه می‌شود. 2)مصرف پی‌درپی مواد در موقعیت‌های خطرناک چون رانندگی، کار با ماشین آلات و دستگاه‌های که فرد تحت تأثیر مواد قرار گرفته و برایش خطرناک و مشکلات زیادی ایجاد می‌کند . 3) ایجاد مشکلات قانونی تکراری ناشی از مصرف مواد 4) مصرف پی‌درپی مواد علیرغم مشکلات دائمی یا عود کننده اجتماعی یا میان فردی که در نتیجه مصرف مواد بوده یا بدان وسیله تشدید شده باشدایجاد میکند. ب) نشانه‌های مطرح شده ی فوق واجد ملاک‌های وابستگی به مواد نباشد (انجمن روان پزشکی آمریکا، 2000

اختلالات وابسته به مواد به دو دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از

1) سوء استفاده از مواد 2) وابستگی به مواد

سوء استفاده از مواد

طبق DSM-IV-TR سوءاستفاده از مواد را به وجود حداقل یک علامت ویژه نشان می‌دهد و آن اینکه مصرف مواد با زندگی شخص تداخل کرده باشد. همچنین روز به روز بر اثرات منفی آن بر جسم و روان و عملکرد اجتماعی و شغلی مصرف‌کننده ماده مذکور افزوده می‌شود

وابستگی به مواد

براساس سیستم DSM-IV-TR برای تشخیص وابستگی به مواد وجود حداقل سه نشان از هفت نشان مرضی اصلی ضروری است نشانه‌های بالینی اصلی برای تشخیص وابستگی به مواد به شرح زیر است: الگوی غیر انطباقی سوء مصرف مواد که موجب تخریب و آسیب بالینی می‌شود و با سه نشانه از مجموع نشانه‌های زیر در طی 12 ماه تظاهر می‌کند : 1) تحمل (Tolerance) 2) ترک یا (with drawal) 3) اغلب اوقات مواد بیشتر از میزان و زمان مورد انتظار مصرف شود 5) اختصاص مدت زمان زیادی برای به دست آوردن مواد و مصرف آن 6) کنارگذاشتن و یا کاهش فعالیت‌های مهم اجتماعی، شغلی یا تفریحی به علت سوء مصرف مواد 7) با وجود آگاهی و علم نسبت به بروز و یا تشدید مشکلات جسمی یا روانی ناشی از سوء مصرف مواد، شخص مواد را به صورت مستمر مورد استفاده قرار می‌دهد(انجمن روان پزشکی آمریکا، 2000). تشخیص سوءاستفاده از مواد از وابستگی به مواد متفاوت است در سوءاستفاده از مواد، به تعداد کمتری از ملاک‌های تشخیصی نیازمندیم، اما در تشخیص وابستگی به مواد ملاک‌های ((تحمل)) و ((علایم قطع دارو))و(( ترک)) برای تشخیص ضروری می‌باشند

انواع وابستگی به مواد

وابستگی به مواد ،عبارتست از الگوهای رفتاری که کنترل آسیب‌دیده بر مصرف مواد، مصرف مداوم یا فزاینده ای که مواد را به رغم دانستن این موضوع که آن ماده زندگی فرد را از هم می‌پاشد، ارائه می‌دهد.وابستگی به مواد همچنین به صورت میل مزمن یا پوشش‌های ناموفق برای ترک یا کنترل مصرف یک ماده و جهت‌گیری زندگی فرد به سوی تهیه و مصرف آن ماده نیز شناخته شده است (داجن ، 2000،به نقل ازثریا اسلام دوست،1389). اشکال وابستگی به مواد عبارتند از: الف) وابستگی فیزیولوژیکی یا جسمانی ب) وابستگی روانی

وابستگی جسمانی

وابستگی جسمانی عبارتست از یک تغییر سازشی یا انطباقی که در سیستم بیولوژیکی فرد ایجاد می‌شود و تظاهرات جسمانی آن تنها پس از قطع مصرف دارو یا مصرف آنتاگونیست آن ظاهر شده و علایم سندرم محرومیت را ایجاد می‌کند . درجه وابستگی تنها با توجه به شدت علایم ناشی از سندرم محرومیت قابل اندازه‌گیری است. درواقع شدت علائم، زمان شروع و خاتمه ی آن‌ها به نوع دارو و نیمه عمر بیولوژیکی آن، دوز مصرفی، تعداد دفعات مصرف، سابقه مصرف، میزان سلامتی و ویژگی‌های فردی شخص مصرف‌کننده بستگی دارد(کاپلان و سادوک،2000).

وابستگی روانی

وابستگی روانی که خوگیری هم گفته می‌شود با میل شدید متناوب یا مستمر برای مصرف مواد به منظور اجتناب از حالت ملال مشخص می‌شود (همان منبع). به‌عبارت‌دیگر وابستگی روانی نوعی وابستگی به الگوی رفتاری شاخص سوءمصرف دارو اشاره دارد. ابعاد وابستگی روانی شامل رفتار جستجوگرانه یا اجبار درونی در جهت جستجوی دارو و تظاهر رفتارهای خاص برای به دست آوردن ماده می‌باشد. در وابستگی‌های روانی، ادامه وابستگی و مصرف مواد با حالت اجبار همراه است و نشانه‌های کمبود بسیار شدید می‌باشند.

آثار روانی و خلقی شامل پیدایش حالت نشاط، بی‌اعتنایی نسبت به محرک‌ها و آرامش ناشی از مصرف مواد بویژه به‌صورت وریدی می‌باشد (کاتزونگ، 1996به نقل از ثریا اسلام دوست،1389). وابستگی روان شناختی ممکن است در غیاب وابستگی فیزیولوژیایی رخ بدهد، مانند مصرف مواد توهم زا که بیشتر وابستگی روانی ایجاد می‌کند تا وابستگی جسمانی.

الکل

الکل یک ماده ی تاثیر گذار روانی است و به عنوان یک داروی تضعیف کننده ی CNS مورد استفاده قرار می گیرد. الکل مشتقی از یک هیدروکربن آلیفاتیک که شامل یک گروه هیدروکسیل (oH) است می باشد. الکل ها بر اساس تعداد گروههای هیدروکسیل موجود در مولکول طبقه بندی شده اند. الکل از دو طریق تقطیر مواد تخمیر شده ی قندی و یا به صورت سنتیک به دست می آید. الکل محلولی است فرار یا بی رنگ و با طعم تند و سوزان (صنعتی و مصنوعی). از آنجا که آثار مصرف خوراکی الکل معمولاً سوء تعبیر می شود، به عنوان یک داروی محرک در نظر گرفته می شود: در حالی که الکل یک داروی مسکن است. مصرف الکل، در ابتدا علائمی چون حالت نشئه ی اولیه، افزایش تعداد ضربان قلب و احساس گرما و حرارت ظاهر می شود که در صورت مصرف مقادیر بیشتر الکل علائمی چون سرخوشی، تحریک، ناهماهنگی حرکتی و در نهایت افزایش بیشتر آن به خواب، بهت یا دلیریوم نیز منجر خواهد شد. در واقع، گاهی آثار ظاهر شده ناشی از تاثیر مسکن بر سلسله اعصاب مرکزی یا (CNS) است (نعیمه بزمی، 1391). طبق توصیف چاپ چهارم کتابچه تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-IV-TR)، الکل رایج ترین «مضعف مغز» در اکثر فرهنگ هاست و مرگ و میر و بیماری های زیادی را به بار می آورد.

مواد افیونی یا اپیوئیدها

تریاک و مشتقات آن، تریاک از گیاه خشخاش به دست می آید، منشا هروئین، کدئین و مورفین نیز از همین ماده است .رنگ و شکل تریاک معمولا به رنگ قهوه ای سیر و دارای قوامی خمیری است که بویی شبیه به آمونیاک یا ادرار مانده دارد و هنگام سوختن بوی خاصی شبیه چشب دوقلو می دهد(ثریا اسلام دوست، 1391).

مورفین

به طور طبیعی تریاک منبع اولیه اصلی در تهیه ی مورفین است و آثار فارمولوژیک تریاک ناشی از محتوای مورفینی آن است (گودمن، 1996). مورفین یکی از قوی ترین مشتقات تریاک است که برای کاهش درد بسیار مورد استفاده قرار می گیرد(نعیمه بزمی، 1391). مورفین پودری سفید یا کرم (گاهی به رنگ قرمز آجری) تلخ مزه و بی بو است این ماده در حالت خالص نرم یا ورقه ای به رنگ سفید تا زرد کمرنگ می باشد. مورفین به صورت آمپول های 10 و 20 میلی گرمی مورد مصرف پزشکی قرار می گیرد و به صورت زیر جلدی داخل عضلانی و داخل وریدی مصرف می شود (ثریا اسلام دوست، 1391).

هروئین

یکی از مشتقات نیمه مصنوعی مرفین است. هروئین پودری سفید یا قهوه ای رنگ است که معمولاً از طریق کشیدن با بینی، دود کردن و یا تزریق مورد استفاده قرار می گیرد، هروئین یک ماده ی مخدر، با نام شیمیایی «مورفین هیدروکلراید » است که در سال 1898 میلادی کشف و در سال 1900 به عنوان دارویی برای درمان موثر اعتیاد به مورفین ارائه شد. به مرور زمان متوجه شدند که گرچه هروئین خواب آوری کمتری دارد، اما قدرت مسموم کنندگی آن پنج برابر «مورفین» است. هروئین از افزودن دو گروه استیل به مولکول مورفین ساخته می شود که بسیار قوی تر از مورفین است و سریع تر از مورفین در چربی حل می شود و زودتر به صورت متراکم به مغز می رسد (آلتمن ، 1996،به نقل از ثریا اسلام دوست،1389).

کراک

اخیراً ماده ای به نام کراک وارد بازار ایران شده است که در حقیقت هروئین با درجه خلوص بسیار بالاست که شبیه گل کمرنگ یا خاک رس است و به سر سنجاق زده می شود و با لوله ای کشیده می شود، یعنی برای کشیدن نیاز به ابزار زیادی نیست و هنگام کشیدن بویی هم ایجاد نمی کند و در هر جایی قابلیت استفاده پیدا می کند. مصرف کراک نسبت به هروئین عوارض بسیار وخیم تر و ناخوشایندتری دارد. به عبارت دیگر، هروئین و مخصوصاً کراک بیش از هر ماده ی افیونی دیگر سوء مصرف دارد و بیش از همه اعتیاد آور است. در واقع، خلوص هروئین 10 تا 15 درصد است، در حالی که کراک 60 تا 70 درصد هروئین خالص دارد. مصرف کراک تاثیر عمیق و سریعی بر روی رفتار و حالات فرد گذاشته و او را به شدت وابسته خواهد کرد

متادون

متادون یک ماده شبه افیونی صناعی است و از نظر فارماکودینامیک بسیار شبیه به مورفین است و مانند هروئین و تریاک نشئگی ایجاد نمی کند و مدت زمان تاثیرش طولانی تر از هروئین می باشد. متادون دارویی است مشتق از تریاک که به صورت قرص، شربت، آمپول و قرص جوشان در جهت ترک اعتیاد مورد استفاده شخص وابسته به مواد افیونی قرار می گیرد. در حقیقت متادون در ترک اعتیاد، سم زدایی، تسکین درد، تسکین علائم ترک سوء مصرف مواد افیونی کاربرد فراوانی دارد و به عنوان ماده نگهدارنده ای برای سوء مصرف کنندگان افیون به کار می رود.