مبانی نظری کیفیت در آموزش و پرورش

برای دسترسی به فایل ورد WORD این مقاله ، بعد از پرداخت حق اشتراک فایل شماره 77 را دانلود کنید.

ضرورت و چگونگی ایجاد نظام تضمین کیفیت در آموزش و پرورش

تلاش آموزش و پرورش کشورمان در طی دو دهه گذشته ، بیشتر ، معطوف به افزایش نرخ ثبت نام دانش آموزان لازم التعلیم و ابعاد کمی آموزش بوده و در نتیجه این تلاش ها ، آمار ورودی این دانش آموزان به بیش از 97 ارتقا یافته است ( یونسکو ، 2003 ). از طرف دیگر ، رشد کمی دانش آموزان با افزایش بودجه و امکانات همراه نبوده و لاجرم ، کاهش کیفیت و افزایش افت تحصیلی را به دنبال داشته است. چنانکه از 97 دانش آموز ثبت نام شده در پایه اول دوره ابتدایی ، تنها 76/0 آن ها در پایه پنجم همین دوره فارغ التحصیل شده اند( همان ). به علاوه ، تحقیقات انجام شده در خلال دو دهه گذشته در کشورمان در پایه های مختلف از مشکلات متعددی رنج می برد ، که نشان از کیفیت پایین آموزش در این سطوح دارد ( دادستان ، 1376؛ مجیدی ، 1364؛ موسی پور ، 1370؛ رئیس دانا ، 1371؛ منفرد ، 1369؛ اغرازی ، 1371؛ مبشر ، 1376؛ جوادی ، 1381 ).

از طرف دیگر ، تغییرات ایجاد شده در ساختار جوامع و در نیازهای آن ها –که به تبع پدیده جهانی شدن پیش آمده است–لزوم تغییر در وظایف کارکردها و نیز اهداف و رسالت های آموزش و پرورش را ایجاب می کند. این تغییرات اگر چه دارای ابعاد اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی ، علمی و فرهنگی است ، نقش فن آوری های اطلاعاتی و ارتباطی در این تغییرات بسیار چشمگیر است. فن آوری های ذکر شده موجب شده است که مساله زمان و مکان در آموزش برای اولین بار مورد سوال قرار گیرد و ایجاد مراکز آموزشی مجازی نیز این امکان را فراهم کرده است تا شرایط برای آموزش مداوم کلیه شهروندان در سراسر زندگی فراهم گردد. ورود تعدادی زیادی دانش آموز به دوره های مختلف آموزش و تعمیم این آموزش به سراسر زندگی ، مشکلات اداری و مالی فراوانی را موجب شده و بر کیفیت آموزش تاثیر منفی گذاشته است ؛ چرا که نظارت های سابق جوابگوی چالش های امروزی نیست و ضروری است که تضمین های جدیدی درباره کیفیت آموزش ارائه شود. برای مثال ، ارزشیابی از شیوه های جدید ارائه مطالب ( ارائه الکترونیکی ) و یا ارزشیابی یادگیری در موقعیت های طبیعی در نظام سنتی دیده نشده است. بنابراین ، سوالات جدیدی در مقابل آموزش و پرورش قرار گرفته که پاسخگویی به آن ها با توجه به صرف به ابعاد کمی آموزش امکان پذیر نبوده و ضروری است گه با ایجاد یک نظام جامع « تضمین کیفیت » در جهت بهبود این آموزش و انطباق آن با شرایط جهانی ، گام های اساسی برداشته شود. بعضی از این سوالات جدید عبارتند از :

.فعالیت های آموزش و پرورش مدارس ما تا چه اندازه از لحاظ کیفی قابل اطمینان است ؟ 2.دستیابی به رسالت ها و اهداف آموزشی ما چگونه پیگیری می شود و آیا واقعاً به این رسالت ها و اهداف دستیابی شده است ؟ 3.آیا برنامه های آموزشی در کلیه سطوح از حداقل استاندارد لازم برخوردار است ؟ 4.موسسات آموزشی ما تا چه اندازه « پاسخگوی » والدین ، کارفرمایان و مسئولان رسمی دولت هستند ؟ از این رو اولاً مفهوم « کیفیت در آموزش » و راه های بهبود و ارتقای آن توضیح داده شود. ثانیاً ، نوع موسسات ایجاد شده در جهان در راستا اقداماتی که لازم است در کشورمان در این جهت برداشته شود ، تبیین گردد. اصطلاح « کیفیت » از لحاظ لغوی به معنی « چگونگی و چونی » است و این اصطلاح برای اولین بار در فعالیت های صنعتی و سپس مدیریتی ، مطرح و موجب ظهور مفاهیمی چون « کیفیت جامع » و « مدیریت کیفیت جامع » شده است. این اصطلاح در طی دو دهه گذشته وارد دانشگاه های منطقه آسیا و اقیانوسیه شده و امروزه در بسیاری از دانشگاه های جهان به صورت « بهبود کیفیت مستمر » مورد استقبال قرار گرفته است ( یی بینگ ، 1998 ).

آموزش و پرورش پایه و متوسطه نیز به تبع تحولات پیش آمده در جهان و ضرورت انطباق این آموزش با نیازهای جدید و نیز طرح مساله « کیفیت در آموزش و پرورش » توسط یونسکو و تاکید این سازمان به آن ، توجه اکثر کشورهای جهان را به خود جلب کرده و کنفرانس برگزار شده در « اینبورگ اسکاتلند » در سال 2004 نیز شروع مناسبی برای توجه به این امر در سطح منطقه و جهان بوده و ضرورت توجه به « امر کیفیت در آموزش » را بیش از پیش آشکار کرده است. در تعریف تخصصی « کیفیت » می توان گفت که منظور از آن ، تطابق وضعیت آموزش با استانداردهای از قبل تعیین شده و نیز رسالت ها ، اهداف و انتظارات هر کشور از آموزش و پرورش خود است ( بازرگان ، 1376 ).

در واقع ، منظور از کیفیت آن است که همه سیاستگذاری های آموزشی هر کشور در جهت کسب اطمینان از تداوم و افزایش کیفیت آموزش در درون هر موسسه آموزشی باشد. تضمین کیفیت ، وسیله ای است که به کمک آن هر موسسه آموزشی باید به خود و دیگران نشان دهد که از شرایط لازم برای دستیابی به اهداف و استانداردهایی که آن موسسه برای خود تعیین کرده برخوردار است. به عبارت دیگر ، کیفیت به معنی رایج آن ، انطباق با هدف است و به عبارت دیگر ، هر موسسه آموزشی باید از ساز و کارهایی برخوردار باشد تا به خود و دیگران نشان دهد که می تواند به اهداف تعیین شده دست یابد و نیز اینکه ، این اهداف به طور مستمر قابل دسترسی هستند. به علاوه ، تضمین کیفیت به معنی پاسخگویی مدارس به مشتریان مربوطه است و این مساله ، هم برای دولت قابل توجه است و هم برای والدینی که فرزندان خود را جهت دریافت آموزش مناسب به این مراکز اعزام می کنند. تضمین کیفیت را می توان به کمک شاخص هایی چون نرخ مردودی یا افت تحصیلی یا نسبت به دانش آموز به معلم و غیره تعیین کرد. تضمین کیفیت همچنین با شفافیت در عملکرد موسسه و پاسخگویی بیشتر آن موسسه به مشتریان نیز مرتبط است. حتی از تضمین کیفیت می توان برای درجه بندی موسسات آموزشی و تعیین میزان شهریه آن ها نیز بهره جست.

هدف های نظام تضمین کیفیت

اگرچه هدف از تشکیل یک نظام به منظور تضمین و ارتقای کیفیت می تواند با توجه به شرایط کشورها متنوع باشد ، دو هدف کلی از این قرار است : 1.ایجاد یک نظام نظارتی و ارزشیابی به منظور فراهم کردن اطلاعاتی شفاف و عینی برای دانش آموزان ، مدیران ، معلمان ، والدین ، مسئولان و سیاستگذاران کشور. 2.ایجاد یک نظام برانگیزنده به منظور کارآمد کردن موسسات آموزشی و در نتیجه ، فراهم کردن یک محیط رقابت آمیز آموزشی. توجه به کیفیت در آموزش و پرورش با توجه به تغییرات اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی ناشی از جهانی شدن در بسیاری از کشورهای دنیا و از جمله کشورهای آسیا و نیز در بین متخصصان ، مدیران و سیاستگذاران آموزشی به صورت یک بحث جدید مطرح بوده است. چنانکه بسیاری از کشورهای آسیا ، کار طراحی و ایجاد نظام هایی جهت پرداختن به « کیفیت » در آموزش و تضمین آن را در دهه 90 در دستور کار خود قرار دادند . برای مثال ، کشورهای مالزی ، اندونزی ، تایلند ، فیلیپین و هند در این راه گامهای مثبتی برداشته و تحولات عمده ای را در نظامهای آموزشی خود موجب شده اند ( بانک جهانی ، 1998 ). همین طور، کمسیون اروپا (OECD ) نیز از اعضای خود خواسته است تا در دستیابی به ساختارها و رویکردهای جدید به تضمین کیفیت اقدام نمایند ( همان ). ایالات متحده نیز با سابقه ای طولانی در اعتبار بخشی به موسسات آموزشی خود از این ابزار برای تداوم " پاسخگویی به مردم " استفاده کرده و در عین حال ، با وضع مقرراتی مانند رعایت برابری در آموزش برای دو جنس و گروههای مختلف قومی ، تلاش کرده است تا در جهت اعتلای کیفیت اقدام کند ( فنستر ، 1998 ).

در اسکاتلند با انجام بازرسی از آموزش _ که از سال 2000 قانون آن وضع شده است _ و از طریق ارزشیابی بیرونی ، کارآمدی مقامات محلی در تضمین کیفیت فراهم می شود . این بازرسیها با توجه به شاخصهای مدیریتی در آموزش صورت می گیرد و هدف از آن ، قضاوت دربارۀ مدارس با استفاده از ملاکهایی چند است ( گزارش استانداردها و کیفیت ، 2002 ). البته لازم به ذکر است که مفاهیمی چون « استانداردهای آموزشی » ، « ارزشیابی دانش آموزان » ، « ارزشیابی برنامه درسی » و غیره در گذشته نیز وجود داشته و در واقع ، نظامهای آموزشی همواره تلاش کرده اند تا در جهت ارتقای کمی و کیفی آموزش ، گام های موثری بردارند . ولی ، همانطور که گفته شد ، این تلاشها به دلیل چالش های پیش آمده ، کافی نبوده و ضروری است که به « تضمین کیقیت » نگاه تازه ای بشود . از طرف دیگر ، با پیدایی عصر دانایی و تبدیل نهاد آموزش و پرورش به نهادی برتر و مساط و ضرورت دستیابی به آموزش کیفی و مادام العمر به منظور زندگی در قرن بیست و یکم ، برای مردم این حق به رسمیت شناخته شده است که از کیفیت و آموزش فرزندان خود و بهبود مداوم آن اطمینان حاصل کنند و با حضور در مدرسه به عنوان یکی از شرکای عمده ، بر جریان تربیت در مدارس نظارت نمایند . برای وزارت آموزش و پرورش و شورای عالی نیز این حق محفوظ است که با دستیابی به اطلاعاتی قابل اطمینان درباره عملکرد دانش آموزان ، از سرمایه گذاری اختصاص یافته به این آموزشها و کارآمد بودن آنها در شرایط جدید کشور مطمئن شوند . متاسفانه ، در حال حاضر ، هیچ ساز و کار مشخصی برای اطمینان از کیفیت آموزش وجود ندارد و توجه به کیفیت ، بیشتر ، به ابتکار و علاقه بعضی از مدیران و مسوولان بستگی پیدا کرده ، فعالیتهای عمدتاً جنبه فردی و ابتکاری دارد . (رئیس، دانا، 1371)

از اینرو ، ضروری است با ایجاد یک نظام « تضمین کیفیت » این نیاز به صورتی موثر و کارآمد برآورده شود . بدیهی است که دستیابی به قضاوتی علمی در مورد کیفیت آموزش و راههای ارتقای آن ، مستلزم توجه به سه نکته است : ایجاد یک نظام نظارت و ارزشیابی به منظور کسب اطمینان از اینکه کلیه مراحل آموزش از استانداردهای لازم برخوردار است. طراحی و تدوین استانداردهای مناسب برای هر دوره و اطمینان از دستیابی مداوم به این استانداردها. توجه به کیفیت فرصت های یادگیری فراهم شده برای دانش آموزان. اهمیت و ضرورت ایجاد یک نظام تضمین کیفیت چهار دلیل عمده ، ضرورت کیفیت را به شرح زیر توصیه می کند : 1.وجود فن آوری های اطلاعاتی و ارتباطی موجب شده است که ایجاد و اجرای برنامه « تضمین کیفیت » شتاب بیشتری به خود بگیرد. ایجاد شبکه های الکترونیکی نیز این فرصت را برای مسئولان فراهم می کند که از نزدیک و به طور دائم به نظارت بر آموزش بپردازند و آن ها این ضرورت را گوشزد می کند که نه تنها پاسخگوی انتظارات والدین ، دانش آموزان و کارفرمایان باشند ، بلکه توقعات مردم را در عصر جهانی شدن و در دوره ای که به دقت به هزینه ها و کارآمدی ناشی از آن توجه می شود برآورده نمایند. 2.آموزش و پرورش هیچ گاه تا این حد مورد نیاز مردم نبوده است. بنابراین ، یر مسئولان و مدارس لازم است که جامعه را از وجود موثر و سودمند خود مطلع گردانند و اهمیت وجودی این نظان را در رشد عقلانی و نیز توسعه جامعه در جهت آرمان های خود روشن کنند. بنابراین ، این وظیفه بر دوش آن ها سنگینی می کند که اعتماد مردم را به داشتن کیفیت مناسب جلب کنند تا بتوانند امکانات مالی بیشتری را به شوی این نظام جذب نمایند.

.با توجه به کاهش امکانات مالی و گسترده شدن فعالیت های آموزشی ، ضرورت همکاری بین شرکای داخلی آموزش و نیز موسسات و سازمان های منطقه ای و بین المللی کاملاً مشهود است. این همکاری ، بدون تردید مستلزم توجه یه کیفیت آموزش و نیز انطباق برنامه های درسی با دیگران است. همکاری در مبادله اطلاعات و تجارب آموزشی کشورها می تواند یکی از راه های بهبود کیفیت در آموزش باشد. از طرف دیگر ، توسعه آموزش های مجازی به سطوح دبیرستان در بعضی از کشورها ، ضرورت انطباق این آموزش ها را با سایر کشورهای منطقه ، فراهم آورده است. بنابراین ، توجه به کیفیت آموزش و فراهم کردن فرصت هایی از این نوع ، از جمله وظایف آموزش در سال های پیش رو خواهد بود. 4.با توجه به نقش بخش خصوصی در آموزش و توسعه آن در کشورمان ، به نظر می رسد که رقابت بین این بخش با مدارس دولتی گریزناپذیر است. بنابراین، ایجاد نظامی برای تضمین کیفیت می تواند به این رقابت، شکل علمی داده،شرایط را برای ارتقای هر دوبخش در جهت آموزش کیفی تر فراهم کند. به علاوه، اعتبار بخشی توسط این نظام می تواند ضمن جلوگیری از نزول مدارس دولتی وخصوصی به حداقل استانداردهای تعیین شده، به تلاشهای موفق این مدارس پاسخ مثبت داده،به طریق مختلف_ از جمله اعطای وامهای طولانی مدت واجازه دریافت شهریه بیشتر_ شرایط رابرای رشد آنها فراهم نماید. (رئیس، دانا، 1371)

چگونگی ایجاد یک نظام تعیین کیفیت

پدید آوری وراه اندازی نظامی موفق در راستای تضمین کیفیت وارتقای آن، مستلزم برداشتن گامهای دقیقی است ولازم است که با شناسایی مسائل ومشکلات اجرایی کارونیز اهداف مورد نظر به ایجاد این نظام در این راه اقدام کرد. بدیهی است که انجام این امر، مستلزم برپایی کمیته ای تخصصی از صاحب نظران واستفاده از نظرات آنان به منظور تدوین اساسنامه ای منسجم ومدون است. در عین حال، ذکر چند نکته مهم در مورد راه اندازی این نظام خالی از فایده نیست. شاید یکی از اقدامات ضروری در راستای طراحی نظام فوق الذکر، استفاده از تجارب سایر کشورها وتدوین آنها به شکلی است که کلیه نکات برجسته این تجارب ونیز ناکامیها وعدم موفقیتهای آنها رادربرداشته باشد. راه اندازی یک گارگاه با شرکت متخصصان کشورهای دست اندر کار ونیزصاحب نظران کشورهای سرشناس که در این اقدام پیشرو بوده اند، می تواند یکی از راهکارهای استفاده از تجارب دیگران باشد.

نکته مهم دیگر در ایجاد این نظام، توجه به فرهنگ مدیریتی کشور است. برپایی یک نظام تضمین کیفیت وقتی موفق خواهد بود که اولا هدف(اهداف)از انجام این نظام برای مسوولان کاملا مشخص باشد واین افراد به تبع اطلاعات پژوهشی به دست آمده از نظام آموزشی در جریان نیازها وخواسته های جامعه خود قرار گیرند. به علاوه، توجه به وجود امکانات مورد نظر، تخصصهای ضروری ونیز مدیریت کارآمد برای اجرای این برنامه ها ضروری است. (منفرد، 1369) ضروری است که راه اندازی وایجاد نظام تضمین کیفیت از طریق طرح در برنامه های توسعه وتصویب در مجلس شورای اسلامی به عنوان یک سیاستگذاری ملی با هدف بهبود استانداردهای آموزشی وبا توجه به پاسخگویی به نیازهای دانش آموزان ونیز کارفرمایان، شکل قانونی به خود بگیرد.

شورای عالی آموزش وپرورش و وزراتخانه نیز وظیفه راه اندازی نظام تضمین کیفیت وسازوکارهای لازم برای ایجاد و تداوم تشکیلاتی رابه این منظور به عهده بگیرند. بدیهی است که انجام وظیفه نظارت کیفیت کنترل آموزش وکنترل آن، مستلزم تشکیل کمیته های کوچکتری است. که وظیفه راهنمایی، تدوین استانداردها، مدیریت، اعتبار بخشی وغیره را به عهده داشته وهمگان در راستای اهداف تعیین شده با یکدیگر به همکاری بپردازند. استفاده از ارزشیابیهای درونی وبیرونی به منظور اطمینان یافتن ازکیفیت. آموزش از ضروریات است. بدیهی است که ارزشیابی درونی به وسیله خود مدارس یا مناطق وبا توجه به اهداف آموزش صورت خواهد گرفت، حال آنکه ارزشیابی بیرونی به وسیله افرادی از خارج از مدرسه وبا توجه به استانداردهای تعیین به وسیله عمل خواهد آمد. (منفرد، 1369)

رویکردهای عمده درتضمین کیفیت

همانطور که گفته شد،به دلیل ناکافی بودن کنترلهای قبلی، لازم است تضمینهای روشن تری درباره کیفیت آموزش ارئه شود. بنابراین، امروزه سوال اکثر کشورها این نیست که آیا به اشکال جدیدی از تضمین کیفیت نیاز هست یا نه،بلکه مساله این است که رویکرد موثرتر در تضمین کیفیت کدام است. درمورد استفاده از رویکردهای مختلف در کیفیت، تفاوت عمده ای بین کشورها موجود است. در بعضی از این کشورها، دولتها، گامهای اولیه در جهت تقویت کیفیت رابا وضع مقرارت جدید در باره گزارش موسسات آموزشی یا سایر سازوکارهای کنترل مدیریتی برداشته اند(آرژانتین، هند ومالزی). در اسایر کشورها با ایجاد نظامهای اعتبار بخشی به این امر اقدام کرده اند وعده ای از کشورها نیز با برپایی کمیته ها یا مراکز آموزشی از بیرون را انجام می دهند. در رومانی، شورای ملی اعتبار بخش وارزشیابی علمی ایجاد شده است تا از کیفیت آموزش وارتقای آن حمایت کند.عده ای از کشورها نیز با ایجاد یک نظام ارزشیابی و وضع قوانین جدید در حمایت مالی از مراکز آموزش بهتر به این مهم اقدام کرده اند. در پاره ای از کشورها نیز سازمانهای مستقلی برای تضمین کیفیت ایجاد شده است، که به صورت واحد ویا درون چندین تشکیلات(باتوجه به مناطق یا اهداف) به ارتقای کیفیت می پردازند. (جوادی، 1381)

مضامین مورد توجه در کیفیت نیز ازکشوری به کشور دیگر متفوت است. چنانکه در انگلیس واسکاتلند به کارآمدی تدریس (آموزش) توجه می شود در هنگ کنگ، فرآیند کیفی مدیریت مورد نظر قرار دارد وگاهی نیز به انجام تحقیق در این راستا پاداش داده می شود. تضمین کیفیت همچنین می تواند در بر گیرنده کل فعالیتهای آموزش مدرسه ای باشد، یا اینکه هر درس یا هر رشته به طور جداگانه مورد توجه قرارگیرد. دانمارک، هلند وپرتقال در دسته دوم قرار دارند وفرانسه در گروه اول. درباره نوع داده های کمی در امر نظارت ومیزان آن نیز بحث وجود دارد. به نظر می رسد که ابداع چند شاخص به منظور مقایسه موسسات با یکدیگر وبا خود موسسه در طول زمان، مورد قبول اکثر کشورهاست. در مجموع می توان گفت که با توجه به اهمیت « یادگیری » در قرن بیست ویکم، به نظر می رسد که تضمین کیفیت به تدریج در جهت « یادگیری » دانش آموزان طراحی واجرا خواهد شد. به عبارت دیگر، آموزش وپرورش باید به دنبال روشهایی باشد که به ارزشیابی یادگیری در موقعیت های طبیعی بپردازند نه موقعیتی که درآن یادگیری در کلاس درس صورت می گیرد. به علاوه ضروری است استانداردهایی ملی، منطقه ای واستانی برای پیشرفت شاگردان در هر رشته یا شاخه طراحی شود وخلاصه اینکه، تضمین کیفیت باید به مرور خود را با نحوه ارائه جدید آموزش (اینترنت، کامپیوتر وغیره) انطباق داده در مورد این روشها (ارائه الکترونیکی) به شاخص سازی بپردازد. این شاخصها عمدتا عملکردی بوده وانتقال یادگیری از موقعیتهای کلاس به موقعیتهای واقعی مشابه یا متفاوت را مورد توجه قرار می دهند وسرانجام اینکه، در یک بررسی از ساختار تعیین کیفیت در چند کشور پیشرفته در این امر مشخص شد که اکثر این نظام در ویژگیهای زیر اشتراک نظر دارند: (جوادی، 1381)

وجود سازمانها یا مراکزی نیمه مستقل برای انجام نظارت وتعیین کیفیت. داشتن استانداردهایی مشخص وانتظاراتی روشن از موسسات آموزشی تقاضا از خود موسسه آموزشی برای بررسی وکنترل وضیعت آموزشی خویش در درجه اول ارزشیابی از بیرون توسط کارشناسان ومتخصصان تضمین به منظور کسب اطمینان از کیفیت مورد نظر ارائه توصیه هایی کتبی به موسسه مربوط جهت بهبود امر کیفیت در آموزش گزارش به عامه مردم درباره وضیعت کیفی موسسه