عملکرد حرکتی حـرکت از نیازهای ضروری انسان است و توجه به این نیاز در دوره های گوناگون زندگی،سلامت انسان را تضمین می کند (درشگی، 1386).

یکی از مهمترین مهارت های انسان مهارت حرکتی است. این مهارت یکی از اشکار حرکت در انسان است که با توجه به الگوی رشدی و بنیادی بصورت سازمان یافته در جهت سازگاری آدمی مطرح است (شجاعی، 1388).

هلر و همکاران (1963، 1965) اسمیت و اسمیت (1966) ریزن و آرونز (1959) بر اهمیت حرکت در رشد و پالایش توانائی های ادراکی و سازگاری آنها با ماهیچه ها و همچنین دستگاه عصبی کودک تاکید نمودند. کودک زمانی می تواند صحبت کند که بتواند بایستد یعنی توانایی حرکتی او رشد یافته و سپس زبان و ارتباط کلامی او ظاهر شود. بچه ی 5 ساله زمانی می تواند یک گره پروانه ای بزند که مهارت های حرکتی ظریف او رشد یافته باشد و همچنین میزان رشد شناختی او این مهارت را تکمیل کند (به نقل از رحیمی، 1389).

سنین پیـش دبستانی و دبستانی از دوره های مهم رشد است که به توجه ویژه ای در آموزش مهارت های حرکتی نـیاز دارد.در این دوره،معلمین ورزش باید بـیشتر روی رشـد مهارت های حرکتی بنیادی تأکید کنند و در سال های بعد به فعالیت های مربوط به آمادگی جسمانی بپردازند. عدم موفقیت در رشد مهارت های حرکتی بنیادی در خلال سال های حساس کودکی،ممکن است توانایی یـادگیری مهارت های حرکتی پیشرفته تر در سال های بعد را محدود کند (درشگی، 1386).

به طور کلی در طبقه بندی مهارت های حرکتی انسان از لحاظ گروههای عضلانی درگیر، مهارت های حرکتی در دو دسته مهارت های درشت و ظریف طبقه بندی می شوند که رشد مهارت های حرکتی درشت برای بهبود عزت نفس و مهارت های حرکتی ظریف برای بسیاری از کارهای روزمره مثل لباس پوشیدن، شانه کردن و و نوشتن مهم باشند. در دوران کودکی این مهارت ها فرصتی مناسب برای برقراری ارتباط با دیگران و همکاری با آنان فراهم می کنند و نیز ثابت شده است که بین مقبولیت اجتماعی مثبت و توانمندی های حرکتی، بخصوص در پسران ارتباط مستقیمی وجود دارد. کودکان و نوجوانان دارای مشکلات حرکتی، در اجرای مهارت های حرکتی درشت با مشکل مواجه اند که به عدم شرکت آنها در ورزش، از دست دادن آمادگی جسمانی و کناره گیری از اجتماع و کاهش عزت نفس منتج می گردد(سپهری بناب، فرخی، ابراهیمی ثانی،1387). 

مهارت های حرکتی درشت

اکثر مهارت های حرکتی بنیادی و ورزشی،در زمره ی مهارت های حرکتی درشت قرار دارند. مهارت های درشت،حرکاتی هستند که در آن ها از عضلات بزرگ بدن اسـتفاده مـی شود و شامل مهارت هایی هستند که برای حرکت بدن در فضا (حرکات جابه جایی)،حفظ تعادل در مقابل نیروی جاذبه زمین(حرکات پایداری)و دادن نیرو به اشیا و گرفتن نیروی از آن ها(حرکات دستکاری) مورد استفاده قرار می گیرند.تقویت مهارت های حرکتی درشـت بـه ایمنی، محیط مناسب،داشتن یار برای تمرین و نظارت مربی یا والدین نیاز دارد. شناخت والدین و مربیان از مراحل رشد مهارت های حرکتی درشت می تواند،به کودکان در آموختن این مهارت ها و اهمیت دادن به آن ها کـمک کند(درشگی، 1386).

مهارت های حرکتی درشت در سنین دبستان

کودکان دبستانی که جهش های نمونه ی سریع و مغشوش اوایل کودکیو نوجوانی را ندارند،در کـنترل بـدن خود کاملا ماهر هستند و در فعالیت های جسمانی متفاوت به خوبی عمل می کنند؛اگرچه توانایی آنـها بـر حـسب سطح بالیدگی فیزیولوژیکی و جسمانی متفاوت است.در این مرحله،مهارت های حرکتی پسران و دختران تا حد زیادی بـرابر اسـت؛با این استثنا که پسران دارای قدرت بیشتری در دست ها و دختران دارای انعطاف پذیری بیشتری هستند(درشگی، 1386).

در این سـنین کـودکان مـی توانند، بپرند، طناب بازی کنند، توپی را که در حال بالا و پایین رفتن است بگیرند، روی نوک پنجه ی پاهای خود راه بـروند،بیشتر از هـشت ثـانیه روی یک پا تعادل خود را حفظ کنند وحرکات اکروباتیک ابتدایی را انجام دهند. بسیاری از آنها حـتی می توانند،یک دوچرخه کوچک را برانند،شنا کنند و اسکیت بازی کنند.طناب زدن و اجرای مهارت های ابتدایی ورزشی نیز از جمله توانایی های بعضی از کـودکان مـدارس ابتدایی است.بسیاری از ورزش هایی که برای بزرگسالان اهمیت دارند و نیازمند سطوح بالای بـراورد مـسافت، هماهنگی چشم و دست،و واکنش سریع هستند،برای بـازی کـودکان اهـمیت کمتری دارند و برای اوایل دوره ی نوجوانی مـناسب ترند.برای پیـشرفت مهارت های حرکتی کودکان مدارس ابتدایی،بازی هایی مانند زدن توپ با پا،بازی وسطی و دوی امدادی تـیمی مـناسب تر هستند.هم چنین، بازی هایی که در آن آن ها انـواع راه رفتن،دویدن،پریدن،پرتاب کـردن، دریـافت کـردن،ضربه زدن با دست و پا،حرکات تعادلی،چرخشی،یورتمه دویدن و لیـ لی کـردن وجود دارد،برای این سنین ضروری اند(درشگی، 1386).

مهارت های حرکتی ظریف

مهارتهای حرکتی ظریف دست، فعالیت با دست ها و انگشتان را شامل می شود. مانند برداشتن اشیای ریز، استفاده از قیچی، نوشتن، نقاشی کشیدن، رد کردن و گره زدن بند کفش، این مهارتها طی یک روند مستمر از تولد تا بزرگسالی رشد می یابند.بطور کلی تمام مهارتهای حرکتی با تمرین رشد می کنند، بنابراین هرگاه یک توالی حرکتی خاص را انجام دهیم، مسیر طبیعی (مسیر ارتباطی که بین مغز و عضلات وجود دارد) بارها و بارها تقویت می شود و می توانیم حرکت را بهتر انجام دهیم. همچنین هر چه بیشتر از عضلات استفاده شوند قوی تر می شوند (اقتداری، 1385).

هدف از مهارتهای حرکتی ظریف، رشد و تقویت عضلات ریز و کسب مهارت در انجام اعمال اختصاصی که عبارتند از: پرتاب کردن، گرفتن، بریدن، نمونه سازی، بستن و گشودن است. از جمله آموزش و تمرینات مهارتهای ظریف که حرکات عضوی کوچک، محدود و ظریف انگشتان را تقویت می نمایند میتوان تمرین نقطه- نقطه، ترسیم دوایر، ترسیم اشکال هندسی، حروف و اعداد را نام برد (اقتداری، 1385).

تعادل

«توانایى حفظ تعادل»یكى از مهم ترین توانایى هایى است كه از كودكى تا سـالمندى در اجـراى حـركات انسان مؤثر است.تعادل،مهارتى حركتى و پایه اى است كه در مهارت هاى دیگر یاد گرفته مى شود. هر فعالیت بـدنى به درجاتى از تعادل یا توازن نیاز دارد.تعادل به یكپارچگى محرك هاى دریافتى از سیستم هاى بینایى و حـس حركتى وابسته است.حـس بـینایى اطلاعاتى در خصوص وضعیت نسبى بدن در محیط براى ما فراهم مى آورد و داده هاى حس حركتى از گیرنده هاى عمقى بدن،اطلاعات مربوط به وضعیت نسبى اندام ها و بخش هاى متفاوت بدن را در مقایسه با یكدیگر به ما مـى دهد. در حقیقت، تعادل نوعى برنامه ى كارى حس درونى و بینایى است كه ما را قادر مى سازد،در موقعیت هاى متفاوت، بدن خود را در مقابل نیروى جاذبه ى زمین در وضعیت مناسب حفظ كنیم. و ولاكوت و شاموى-كوك (1990) معتقدند،براى دستیابى به تعادل، عـوامل چـند گانه ى عصبى و بیو مكانیكى باید با هم عمل كنند.

عوامل مؤثر در حفظ تعادل از نظر آن ها عبارتند از:هم نیروزایى پاسخ عضلات قامتى؛ سیستم هاى بینایى، دهلیزى و حس- پیكرى؛سیستم هاى سازگارى ؛قدرت عضلانى؛دامـنه ى حـركتى مفاصل؛و ریخت شناسى بدن(عبدلی، 1385). به طور خلاصه مى توان گفت،مراكز تعادل بدن(چشم ها، گوش ها و پاها)،با احساس به هم خوردن تعادل،با هم كار مى كنند تا بدن را به وضعیت تعادل قـبل بـازگردانند .از طریق برنامه هاى آماده سازى تعادلى،افراد یاد مى گیرند كه چگونه به صورت خود كار به احساس بى تعادلى پاسخ دهند.اگر بدن،پاسخ براى تنظیم تعادل در یك موقعیت خاص را قبلا یاد نگرفته باشد ،واكنش ها به مـقدار زیادى كنـد مـى شود.همچنین،موقعى كه مجارى نیم دایره ى گـوش تـمایل غیر طبیعى سر به یك سمت را در ارتباط با جاذبه ى زمین تشخیص مـى دهد و عـلامتى بـه سیستم عصبى ارسال مى كند،تعادل به چالش كشـیده مـى شود .سپس مغز دستوراتى براى عضلات و استخوان ها ارسال مى كند كه چگونه و چه موقع واكنش نشان دهند(شجاعی، 1388).

تمرینات تعادل مى توانند، زمان هاى پاسـخ را سـریع كنـد و حركات غیر ضرورى را كاهش دهد.این دو اثر ،پیشرفت عملكرد را مـوجب مى شود و به كاهش آسیب ها نیز كمك مى كند.رابرتس معتقد است : «آگاهى تعادلى،پتانسیل آسیب دیدگى را كاهش مى دهد.»او اظهار مـى كند، مـربیان كلاسـهاى آمادگى جسمانى ، هنرهاى رزمى و...براى آموزش تعادل به شركت كنندگان،مسؤولیت اخـلاقى دارنـد(عبدلی، 1385).

انواع تعادل هر یك از ما باید قادر باشیم كه در وضعیت هاى نامحدودى، تعادل خود را حفظ كنیم.بعضى اوقات ،بـدن در وضـعیت ایسـتا باید متعادل باشد و گاهى به ویژه هنگام حركت، به«تعادل پویا» نیاز است .«تـعادل ایسـتا»بـه عنوان توانایى نگهدارى توازن در حالتى ثابت تعریف شده است .به نظر دكتر جورج تـواردكنز،اسـتاد حـركت شناسى دانشگاه نوادا، تعادل ایستا به موقعیتى كه در آن مركز جرم (ران ها)مستقیما بر پایه ى حمایت(پاهـا)مـتعادل مى شود،اطلاق مى گردد. مطابق نظر او ، پاسخ تعادل پویا نیز موقعى كه مركز جرم بدن بـاید مـسیرى مـجزا از پاها را براى حفظ تعادل بیابد، رخ مى دهد (عبدلی، 1385).

هدف هاى تمرینات تعادل

بـرنامه ى ایده آل تـعادل، شامل به چالش كشیدن تعادل ایستا و پویا بـا تـمركز بـر هـماهنگى اسـت. تـمرین كنندگان باید تمرینات ایستا را به صورت ایستاده،نشسته و در حالت نشسته روى چهار دست و پا تمرین كنند.دومین هدف تمرین تعادل، آموزش به افراد است كه چگونه مركز ثقل خود (ران ها)را تـغییر دهند و تحت شرایط كنترل شده ى متنوع،موقعیت سر و گردن خود را براى افزایش جنبش پذیرى و برگشت به حالت اولیه تغییر دهند. نكته ى كلیدى در این جا طراحى تكالیفى است كه ضمن حفظ ایمنى،محدوده ى دامنه ى حركتى طـبیعى افـراد را به مبارزه بطلبید(شجاعی، 1388).

سرانجام، برنامه تمرینى تعادل

باید به افراد آموزش دهد،علائم درونى را كه واكنش ها را براى حركت اندام ها استخراج مى كنند،تشخیص دهند. به وسیله ى آگاهى از این علائم،آگاهى از بدن در آنـها پیشـرفت مى كند.تعادل و آگاهى از بدن،پیش نیاز همه ى حركات،از ساده ترین فعالیت هاى روزمره ى زندگى تا پیچیده ترین حركات ورزشى هستند(عبدلی، 1385). 

تعادل و عملكرد ورزشى

به طور كلى،افرادى كه از تـعادل بـهترین برخوردارند،سریع تر از كسانى كه در تعادل مـشكل دارنـد،به تمرین در یادگیرى مهارت هاى ورزشى پاسخ مى دهند.پیوندهاى محكمى میان زمان واكنش،زمان حركت و توانایى حفظ تعادل وجود دارد.از سوى دیگر،بدن با سرعت بـیش ترى بـه نیروهاى بر هم زنـنده ى تـعادل واكنش نشان مى دهد و سریع تر به تعادل برمى گردد(شجاعی، 1388). موقعى كه تعادل به چالش كشیده مى شود،كل بدن براى حفظ پایدارى و تطبیق خود تلاش مى كند.بهترین ورزشكاران،آزادانه و با سرعت در همه ى جهت ها واكنش نـشان مـى دهند و با تغییرات مداومى كه در ورزش مورد نیاز است،خود را تطبیق مى دهند.ورزشكاران كم تجربه،از حركات غیر ضرورى بدن براى تنظیم عملكرد خود استفاده مى كنند.اگر فرد در مهارت هاى ورزشى ضعیف باشد، تجربه ى كلى ،یك دور بـاطل از تـلاش فراوان بـراى بازگشت تعادل است و در این فرایند،انرژى و قدرت زیادى صرف مى شود(شجاعی، 1388).

بعضى از كارشناسان اعتقاد دارند موقعى كه قدرت،عامل مهمى در عـملكرد ورزشى باشد،تمرینات مقاومتى باید با تمرینات تعادلى همراه شوند تـا مـؤثرتر بـاشند.استكاعتقاد دارد كه بسیارى از ورزشكاران تمرین قدرتى بسیارى انجام مى دهند، در حالى كه:«آماده سازى تعادلى راهى براى تربیت بدن بـه مـنظور استفاده ى بهتر از قدرتى است كه شما همیشه دارید» (عبدلی، 1385).

مهارت های حرکتی در کودکان مبتلا به اختلال کاستی توجه و بیش فعالی

کودکان بـیش فعال بـه لحاظ مشکلات حرکتی دچار محرومیت هایی هستند.یکی از نشانه های این اختلال مشکل ادراک و توجه است که در فرآیند سازگاری آنها نقش مهمی دارد.یکی از ویژگی های ادراک، توجه انـتخابی اسـت کـه فرد از میان محرک های محیطی به محرک خاصی توجه می کند.این توجه در تـکالیف درسی و فرآیند یادگیری نقش تعیین کننده ای دارد.در کلاس درس محرک های متعددی حواس دانش آموزADHD را پرت می کند.اگر دانش آموز نتواند این محرک ها را کنترل کند مشکلات زیـادی در سـازگاری با مـحیط پیدا خواهد کرد.پس تقویت مهارت های ادراکی-شناختی به عنوان مهارت پیش نیاز در فراگیری و عملکرد مـهارت های تـحصیلی مهم خواهد بود(رحیمی، 1389).

بارکلی(1982)گزارش کرد که در ارزیابی حرکتی مشخص شد که 26 درصد از این کودکان در هماهنگی حرکتی ضعیف هستند و ایـن ضعف در مـهارت های درشـت و ظریف کاملا مشهود است.به عبارت دیگر این کودکان دچار خام حرکتی هستند(علیزاده، 1386).

برای درمان و مـداخله در فـرایند حرکتی ایـن کودکان استفاده از حرکت درمانی به عنوان یکی از راهکارهای درمانی در کنار سایر روش هایی چون دارو درمانی ،تغذیه درمانی ،رفتار درمانی می تواند مـفید بـاشد.استفاده از مـهارت های حرکتی لازم در این کودکان مستلزم یکپارچه سازی کنش های حرکتی است.برای مثال،ترسیم یک مربع توسط کودک بیش فعال مستلزم تـوانایی درک ارتباطات بین خطوط مربع و فعالیت حرکت هماهنگ در ترسیم شکل است.کنترل حرکتی در این کودکان به تـدریج بـه دسـت می آید.مثلاً،این کودکان بسط اندام های خود در فضا را می آموزند و سپس اشیای عینی را درک می کنند.با انجام مهارت های حرکتی می توان مـیزان تـمرکز این کودکان را افزایش داد.پس لازم است اصول اساسی مبتنی بر تأثیر و کنش مهارت حرکتی در فرایند رشـد شناختی و روانـی ایـن کودکان مورد بررسی قرار گیرد.

گالاهو (1998)رشد حرکتی انسان را به ساعت شنی تشبیه می کند که دارای چهار دوره است: 1. حرکات بازتابی(رفلکسی) 2. حرکات مقدماتی 3. حرکات بنیادی 4.

حرکات تخصصی که هـرکدام از ایـن دوره ها براساس زمان تحول آدمی به سطحی از تعادل می رسد و از چهل سالگی به بعد دوبـاره افـت مـی کنند.افرادی چون پیاژه،گتمن، بارش،کپارت،دلاکاتو،مونته سوری ،موسکا موستون هرکدام برای نقش مهارت های حسی-حرکتی در رشد شناختی و ادراکی کودکان راهبردهایی را ارائه کرده اند. پیاژه زیـر بـنای رشـد فرآیندهای عقلانی چون زبان، شناخت و تفکر را در شکل گیری درست و به موقع دوره ی حسی-حرکتی می داند.دلاکاتو رابـطه ی قـوی بین سازمان عصبی و حرکت ها را مطرح کرد.گتمن ادراک بینایی از راه آموزش حرکتی را امکان پذیر ساخت.کپارت مشکلات یادگیری را ناشی از عدم رشد بهنجار مهارت های حـرکتی مـی داند.مونته سوری با آموزش حواس از راه حرکت و ارتباط لمسی شی ء به تقویت مهارت های شناختی کودک پرداخـت.

در اینجافقط بـه رویکرد موسکا موستون(1966)و نقش آن در انجام تمرین های حـرکتی در کـودکان ADHD مـی پردازیم. این رویکرد بیشتر در تربیت بدنی مطرح بوده و بر اساس اصـل«شدن»است،این رویـکرد همراه با ارتباطی خشک و خشونت که در بازی های رسمی تربیت بدنی وجود دارد،نیست(علیزاده، 1386). در این روش با استفاده از آرا روان شناسانی چـون مزلو،برونر،اسکینر معلم به تدریج از دستور دادن فاصله گـرفتن و به عنوان شـریک یـا هـمبازی در بازی و تمرین کودک شرکت می کند.این روش از مـداخله ی معلم یـا درمانگر کاسته و دانش آموز بیش فعال بدون کمک مربی خود مهارت حرکتی موردنظر را تمرین می کند(رحیمی، 1389).

موستون دانش آموز را تـشویق مـی کند تا در تصمیم- گیری در زمینه ی سازماندهی برنامه مـشارکت داشته و زمان انجام فـعالیت خـاصی را مشخص کند.تصمیمات دیگری به دانش آموز واگـذار مـی شود که عبارتند از تعیین نقش معلم،نقش دانش آموز در کلاس وکار عملی کلاس از قبیل چه چیزی بـا چـه شیوه ای باید تدریس شود.موستون برای رسـیدن بـه ایـن هدف پنج مرحله را ضـروری مـی داند که شامل دستور،تکلیف، تکلیف دو جـانبه،روش انـفرادی و ارزیابی است.در روش دستور دادن معلم،محور برنامه است و هر مهارت را اول انجام دهد،و در نهایت مربی نحوه ی اجـرای آنرا ارزیـابی کند.روش تکلیف که به تدریج از مـربی بـه دانش آموز منتقل مـی شود.

این روش بـه مـجموعه ی حرکات و فعالیت های حرکتی گفته مـی شود که به دانش آموزان ارائه می شود تا به طور مستقل انجام دهند. در آموزش دو جانبه یا جفتی تصمیم گیری را به عـهده ی دانش آموز سـومی واگذار می کنیم.یعنی نقش دستیار مربی را بازی مـی کند و بـه تـدریج دیـگر افـراد شریک می شوند.روش انفرادی کـه دانـش آموز بدون دخالت مربی یا دستیار،خود فعالیت موردنظر را انجام می دهد و سپس در مرحله ی آخر به ارزیابی مراحل می پردازد.

در ادامـه ی ایـن روش و واگـذاری تصمیم گیری به دانش آموز موستون مراحل راهنمایی،کشف و حل مسأله را اضـافه مـی کند و سـرانجام دانـش آموز را بـه حوزه ی شـناختی و خلاق وارد می سازد(رحیمی، 1389).