زوهار و مارشال (2003، به نقل از هلی و استرنبگ ، 2004) سه نوع هوش عقلانی ، هیجانی معنوی را ذکر کرده اند (نقل از رجایی، 1389) . زوهار و مارشال عقیده دارند که همه هوشهای دیگر زیر مجموعه های این سه نـوع هوش کلی (بهره هوشی- هوش هیجانی (عاطفی) و هوش معنوی) تلقی شوند . هوش مدل که مبتنی بر تفکر خطی مغز است، همان بهره هوشیIQ است و مناسب حل مسائل ریاضی ومنطقی میباشد . دومین نوع هوش که همان هوش عاطفی است و به افراد کمک میکند تا عواطف و احساسات خو و دیگران را مدیریت کند . هوش معنوی نیز بعنوان سومین نوع هوشی مبتنی بر تفکر و وحدت بخش مغز است (فرهنگی، فتاحی، واثق و فرهنگیان، 1388) .
میانه سال 1990 گلمن به پژوهش درباره هوش هیجانی و بهره هیجانی و هوش عمومی پرداخت و خاطر نشان کرد که بهره هیجانی نیاز بنیادی برای بکارگیری بهره هوشی است . توجه به هیجانها و کاربرد مناسب آنها در روابط انسانی، درک احوال خود و دیگران، خویشتنداری و همدلی با دیگران و استفاده ی مثبت از هیجانها در اندیشه و شناخت، موضوع هوش هیجانی است (مایر و سالووی، 1997) .
گلمن (1989به نقل از رجایی، 1389) ، هوش هیجانی را یک سازه کلی میداند که میتواند علت موفقیت فرد در جنبه های مختلف زندگی باشد . او بیان کرد افراد که احساساتشان را به خوبی کنترل میکنند و بطور هوش با دیگران برخورد مینمایند زندگی پر محتوای تری دارند .
الگوی هوش هیجانی از نظر سالووی و مایر:
مفهوم هوش هیجانی که در آغاز توسط سالووی و مایر مطرح شد تفاوتهای فردی را در چگونگی استدلال درباره احساسات خویش روشن می سازد و هوش هیجانی بعنوان توانایی، عبارت است از ظرفیت درک، ابراز، فهم، کاربرد، و مدیریت (مهار) هیجانها در خود و دیگران .
هوش هیجانی را شامل توانایی تشخیص درست هیجانها و عواطف دیگران و پاسخ متناسب به آنها و همچنین برانگیـختن، آگاهی و نظم بخشیدن وکنترل پاسخ های هیـجانی خویشتن میدانند . بر خلاف گلمن، بار–آن، سالووی و همکارانش "هوش هیجانی"را صرفا مجموعه ای از تواناییهای غیرشناختی و مجموعه ای از رگه های شخصیتی نمیدانند بلکه به عقیده آنها توانایی افراد در مقابل سازگاری با رویدادهای زندگی به همکاری در هم تنیده ظرفیتهای عقلانی و هیجانی وابسته است (سالووی، مایر، کارسو 2000) .
سالووی (2002، به نقل از رجایی، 1389) . عنوان کرد هوش انسان متشکل از مجموعه محدودی از قابلیتهای شناختی نیست بلکه جنبه ای هیجانی نیز میتواند در آن مطرح باشد هوش هیجانی را شامل توانایی برای تشخیص درست هیجانها و عواطف دیگران و پاسخ مناسب به آنها همچنین برانگیختن آگاهی و نظم بخشیدن و کنترل پاسخهای هیجانی خویشتن میداند نظریه هوش هیجانی مایر و سالووی جزء نظریه پردازی توانایی میباشد این نظریه پیشنهاد میکند هوش هیجانی میتواند به چهار شاخه تقسیم کرد:
اولین شاخه، احساس و بیان هیجان است که بازشناسی و طرح نمودن اطلاعات کلامی و غیرکلامی از سیستم هیجانی میباشد (به معنای توانایی مواجه ه سازگاری با هیجانات مخالف یامنفی با استفاده از شیوه های خود تنظیمی که شدت یا طول مدت حالات جنین هیجاناتی را بهبود بخشیده و نیز قابلیت ایجاد شرایط لذت بخش برای سایر افراد و پنهان کردن هیجانات منفی خود به منظور اجتناب از آسیب رساندن به احساسات شخصی دیگران را دربر می گیرد شاخه دوم، تسهیل تفکر، بوسیله هیجان میباشد و عبارت از بکارگیری هیجانها بعنوان قسمتی از جریان شناختی مانند خلاقیت و حل مسئله میباشد .
شاخه سوم، فهم، ادراک هیجانی میباشد که شامل پردازش شناختی هیجان است که عبارتست از: بصیرت و معلومات بدست آمده در مورد احساسات (به مفهوم توانایی تشخیص و فهم هیجانات خویشتن و سایر افراد بر اساس سرنخ های موقعیتی و بیانی که معنای هیجانی آنها با توافق فرهنگی همراه است .
شاخه چهارم، اداره یا تنظیم هیجانها، در موردتنظیم هیجانها در خود و افراد دیگر می باشد (مایر و همکاران، 2000) معتقدند که توجه به هیجانها و کاربرد مناسب آنها در روابط انسانی، درک احوال خود و دیگران، خویشتنداری و تسلط بر خواسته های لحظهای، همدلی به دیگران و استفاده مثبت از هیجانها در اندیشه شناخت، موضوع هوش هیجانی است که می تواند با آگاهی و هوش معنوی ارتباط داشته باشد . (که شامل: توانایی استفاده از اطلاعات هیجانی در تفکر عمل و مسئله گشایی است .
نظریه لازاروس و فولکمن :
در قالب مدل سه وجهی بیان کرد که افرادیکه هوش هیجانی بالاتری دارند, خود آگاهی بیشتری بر مسائل دارند و می توانند شناختهاو هیجانات خود را به گونه ای درک, تنظیم , کنترل و مدیریت کنند که به سازگاری بهتر آنها در موقعیت های زندگی, مانند موقعیت های تحصیلی و روابط بین فردی کمک می کند .
هوش هیجانی بالاتر باعث می شود که دانشجویان تکالیف را بصورت غیر ضروری به تاخیر نیندازند و عقب انداختن کار به ویژه به علت اجتناب از هیجانات ناخوشایند کاهش یابد . در نهایت, بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که فرای سبب شناسی تعلل ورزی, به این دلیل تعلل ورزی رفتاری ناسازگارانه است که پیامدهای شناختی و هیجانی منفی را در پی دارد) ولترز ,2007) . لذا با بالارفتن هوش هیجانی و توانایی فرد برای ادراک, تنظیم و مدیریت هیجانات, بعنوان یکی از عوامل تاثیر گذار, تعلل ورزی, که خود ناشی از نوعی مقابله ناسازگارانه با هیجانات منفی است نیز کاهش می یابد . برخی از نظریه پردازان, مولفه های شناختی چون ارزیابی را بعنوان متغیری تعدیل کننده در ایجاد و ادراک هیجانات ناخوشایند در ارتباط با یک تکلیف می دانند .
لازاروس و فولکمن در نظریه سه بخشی خود در زمینه استرس و سبک های مقابله های مولفه ارزیابی موقعیت روی می آورد . این نظریه گرچه در زمینه استرس وسبک های مقابله ای تدوین شده است, اما به خوبی قادر به تبیین روابط هیجانات منفی و تعلل ورزی است . بر همین مبنا، زمانی که فرد در موقعیت انجام یک تکلیف آزاردهنده قرار می گیرد, برای رهایی از هیجانات منفی آن دست به اجتناب از این تکلیف می زند .
در واقع، فرد تقویت های کوچک و کوتاه مدت, رهایی از اضطراب, را به تقویتهای بزرگتر مانند به چاپ رساندن یک مقاله ترجیح می دهد . بعبارت دیگر, فرد با انجام ندادن تکلیف درصدد به تعویق انداختن هیجانات ناخوشایند است . در چنین شرایطی فرد تکایف را به تعویق می اندازد و دچار تعلل ورزی می شود . بعضی از پژوهشهای تجربی, مانند پژوهش بامستر و همکاران 1994) ، به نقل از: هاشمی . و همکاران ,1392) نیز موید این امر است .
