مطالعه بیشتر و صرف وقت کمتر و برداشت مهم‌تر، احتیاج به آگاهی از روش‌های صحیح مطالعه دارد. با مطالعه صحیح به تدریج آمادگی انتخاب نکات و مطالب قابل استفاده در فرد پیدا می‌شود و به فرد کمک می‌کند که حافظه را از مطالب غیرضروری انباشته نسازد.
یادگیری و یادآوری به موقع، حاصل پرخوانی نیست بلکه مطالعه صحیح آن است که فرد را در یادگیری و یادآوری و جایگزینی مطالب در حافظه بلندمدت یاری کند. مطالعه بیشتر و موثرتر با به کارگرفتن روش‌های صحیح مطالعه بدست می‌آید. هرچه بیشتر هم مطالعه شود روش‌های بهتری در مطالعه به دست می‌آید و به منابع و کتاب‌های زیادتری دسترسی پیدا می‌شود. روش‌های مطالعه با توجه به هدفی که هر فرد از مطالعه دارد و به تناسب موضوع و محتوا و نوع مطالب و کتاب‌های مورد مطالعه، مختلف است (رستمی‌پور، 1379) که در زیر به آنها اشاره می‌شود:
خواندن اجمالی :
فنون تشکیل دهنده روش مطالعه اجمالی عبارت است از سازمان‌بندی اولیه، تعیین هدف مطالعه، برآورد دشواری مطلب و زمان مطالعه، طرح سوال که در ذیل ارائه شده است: الف) سازمان‌بندی اولیه. پیش از مطالعه کتاب به طور کامل، به کشف قسمت‌های اصلی کتاب که براساس آن مطالب کتاب سازمان یافته‌اند و همچنین به کشف اندیشه‌های مهم کتاب بپردازید؛ ب) تعیین هدف مطالعه. معین کنید که هدف شما از مطالعه کتاب چیست و با چه دقتی می خواهید آن را بخوانید. با مشخص کردن هدف مطالعه خود، بهتر می‌توانید روش مناسب مطالعه را برای رسیدن به آن هدف انتخاب کنید؛ ج) برآورد دشواری مطلب و زمان مطالعه. مقدار زمانی را که برای مطالعه کتاب در اختیار دارید و میزان دشواری کتاب را تخمین بزنید. یک تخمین واقع‌بینانه از زمانی که در اختیار دارید، با توجه به هدف شما از مطالعه کتاب و میزان دشواری مطلب، شما را در طرح یک برنامه مناسب و کنترل صحیح روش مطالعه کمک می‌کند؛ د) طرح سوال. سوالات شما درباره کتاب می‌توانند کلی یا کاملا" مشخص باشند. طرح سوالات، از طریق ایجاد کنجکاوی، تمرکز حواس و دقت شما را افزایش می‌دهد. رضایت حاصل از پاسخگویی به سوالات، مدت نگهداری مطالب را در حافظه طولانی می‌کند. طرح سوال، به هنگام مطالعه یک کتاب، خواننده منفعل را به یک خواننده فعال مبدل می‌سازد (شعبانی، پورشفیع مطلق، 1382؛ به نقل از سیف،1370).
تندخوانی:
روش تندخوانی مستلزم حرکت سریع است. هنگام تمرین کردن روش تندخوانی، منظور شما باید کسب آشنایی و عادت کردن با حرکات چشم و جریان‌های فکری باشد که ممکن است در ابتدا برای شما ناآشنا باشند. در ابتدای تمرینات خود، آشنایی با نحوه درست مطالعه مهم‌تر از درک مطالب خوانده شده است. در جریان تمرینات خود،متوجه خواهید شد که هر چه روش تندخوانی را بیشتر تمرین کنید بیشتر از معانی کلمات و عبارات کلیدی آگاهی کسب می‌کنید، و از این اطلاعات پراکنده می‌توانید تصوری کلی از محتوای مطالب به دست آورید. با تمرین بیشتر، اعتماد و میزان درک شما از مطالب، خصوصا" مطالب آسانتر، افزایش خواهد یافت.
هدف: علاوه‌بر کسب یک آشنایی کلی با مطالب، روش تندخوانی را می‌توان برای کسب اطلاعات بخصوص نیز مورد استفاده قرار داد. به این روش اغلب روش تورق یا مطالعه انتخابی می‌گویند. روش تندخوانی، از طریق انتخاب مطالب (تورق کردن)، به خواننده یا محقق کمک می‌کند تا، به طور خیلی سریع، اطلاعات بخصوصی را که مورد نیاز اوست به دست آورد، بدون اینکه وقت خود را برای مطالب غیرمربوط تلف می‌کند (سیف، 1389).
- روش: پیش از مطالعه، برای انتخاب مطالب به سوالات زیر جواب بدهید:
1) به دنبال چه چیزی می‌گردید؟،
2) چه کلمات یا عبارت‌هایی ممکن است شما را به اطلاعات مورد نیازتان برسانند؟
3) در کجای کتاب می‌توانید کلمات یا عبارت‌هایی را که به دنبالشان هستید پیدا کنید. این سوالات در جستجو برای اطلاعات مورد نیاز به شما کمک می‌کنند. نمونه‌هایی از اطلاعاتی که ممکن است در خواندن انتخابی به دنبالشان باشید در زیر آمده‌اند:
الف) جستجو برای اطلاعات جزیی. وقتی به دنبال اطلاعات جزیی چون نام، تاریخ، مکان، قیمت، و عنوان کتب و مقالات هستید به دنبال اطلاعات جزیی می‌گردید؛
ب) جستجو برای نکات مهم. وقتی که به دنبال نکات کلی‌تر هستید منظورتان را باید در عبارات و جملات بیابید. این نوع جستجو از جستجوی فوق احتیاج به دقت بیشتری دارد؛
ج) جستجو برای موضوعات کلی.
هدف این کار کسب اطلاعات مربوط به موضوعات کلی است. برای دست یافتن به موضوعات کلی در مطالعه خود سعی کنید، به هنگام مطالعه، با دقت بیشتر و سرعت کمتری پیش بروید تا موقع برخورد به اندیشه‌ها و مفاهیم مورد نیاز، آنها را از نظر نیندازید. بکوشید تا کلیه موضوعاتی را که مورد نیاز است به دست آورید (سیف، 1389).
دقیق‌خوانی
فنون مربوط به روش دقیق‌خوانی عبارت است از سازمان دادن، تز اصلی، نکات اصلی و جزئیات، که به توضیح هر کدام پرداخته شده است:
الف) سازمان دادن: مستلزم تعیین سطوح مختلف مطالب از نظر معنی است، یعنی تعیین تز اصلی، نکات اصلی، جزئیات مطلب، و همچنین تشخیص رابطه بین این سطوح مختلف و اجزای هر سطح. استفاده از سازمان دادن منتج به فهمیدن بهتر مطالب و یادآوری سریع‌تر آنها می‌شود، زیرا از طریق سازمان دادن یادگیرنده نکات اصلی و جزئیات را به عنوان اجزای یک کل یاد می‌گیرد، نه به صورت اطلاعات پراکنده؛
ب) تز اصلی: در یک کتاب، یا بخش یا فصلی از یک کتاب، تز اصلی بحث مولف، یک اندیشه کلی است که تمامی مطالب و نکات کتاب را دربرمی‌گیرد. تز اصلی منعکس‌کننده اندیشه و مقصود اصلی نویسنده است. معمولا" شناسایی این تز از طریق یادگیری نکات اصلی بهتر میسر می‌شود. بیان صحیح تز اصلی یک کتاب یا یک بخش از یک کتاب مستلزم یک یا دو جمله است، نه یک کلمه که فقط نشان‌دهنده یک عنوان است؛
ج) نکات اصلی: اندیشه‌های مهم یا گروه‌هایی از معنی هستند که بر روی هم تز اصلی را تشکیل می‌دهند؛
د) جزئیات: یا اطلاعات جزیی عبارت‌انداز اطلاعات واقعی، تصاویر، و مثال‌هایی که حامی و توضیح‌دهنده نکات اصلی هستند (سیف،1389).
خواندن تجسسی
خواندن تجسسی مستلزم سوال کردن به طور جدی و پیگر برای فهم عمیق مطالب است که کنجکاوی و هدف خواننده را از خواندن مطالب ارضا می‌کند. جریانی منظم از سوالات و کنترل بر روی کیفیت و جهت آنها وجوه تشخیص روش خواندن تجسسی هستند. سوالات ساده مسائل عینی را مورد پرس‌وجو قرار می‌دهند. سوالات دقیق‌تر به طور عمیق‌تر وارد مسائل می‌شوند، و بهترین نوع سوالات از محدوده مطالب موجود فراتر می‌روند.
الف) سوال کردن قبل از مطالعه: قبل از خواندن اجمالی یک کتاب، از خود بپرسید که هدف کلی شما از خواندن آن کتاب چیست. سوالات مربوط به هدف شما از مطالعه، طرز فکر شما را نسبت به مطلب مورد مطالعه روشن می‌سازند و درشما نسبت به مطالعه علاقه ایجاد می‌کنند و از مقاومت شما نسبت به مطالعه می‌کاهند. طرح سوال پیش از خواندن دقیق یک مطلب شما را وادار می‌کند تا به طورفعالانه به مطالعه کتاب بپردازید؛
ب) سوال کردن هنگام مطالعه: جملات موضوعی را به صورت سوال درآورید. سوالاتی که به هنگام مطالعه طرح می‌شوند علاقه خواننده را به مطلب حفظ می‌کنند و کارآیی خواننده را افزایش می‌دهند. سوالاتی که به هنگام مطالعه طرح می‌شوند علاقه خواننده را به کشف معانی حفظ می‌کنند؛ همچنین این نوع سوالات از حدود مطالب سطحی می‌گذرند و تجزیه و تحلیل انتقادی مطالب را به طوری عمیق سبب می‌شوند؛
ج) سوال کردن بعد از مطالعه: بعد از خواندن مطلب با طرح سوال می‌توانید میزان فهم خود را از مطالب ارزشیابی کنید. اینگونه سوالات شما را برای بحث‌های کلاسی، امتحانات ، و تهیه مقالات تحقیقی آماده می‌کنند. سوالاتی که بعد از مطالعه طرح می‌کنید میزان فهم شما را مورد ارزشیابی قرار می‌دهند، یادگیری شما را به سطح عمل درمی‌آورند، و سبب ایجاد نظر انتقادی در شما نسبت به مطالب می‌شوند (مرتضوی زاده، 1380؛ به نقل از سیف، 1389).
خواندن انتقادی
فنون خواندن انتقادی:
الف) سوال کردن: نخستین وسیله‌ای است که شما می‌توانید از طریق آن، آنچه را که می‌خوانید مورد بررسی و داوری قرار دهید. نوع سوالاتی که مطرح می‌کنید به نوع موضوع یا مطلب، و همچنین به کیفیت و میزان تجزیه‌وتحلیل شما از مطلب وابسته است.
ب) استنباط کردن: فنی است که از طریق آن می‌توان، براساس آنچه نویسنده بیان کرده است، به نتیجه‌گیری‌های منطقی دست زد. با مورد نظر قرار دادن مسائل ماورای آنچه که نویسنده مستقیما" بیان کرده و کشف مطالبی که به طور ضمنی به آنها اشاره شده است نظر وسیع‌تری برای انتقاد از مطالب کسب خواهید کرد.
ج) ربط دادن: متکی است بر سوال کردن و استنباط کردن و هدف مقایسه کردن، مقابله کردن، و موازنه کردن مطالب از درون و بیرون است.
د) ارزشیابی: فن داوری کردن درباره ارزش یا اهمیت چیزی است که خوانده‌اید. این داوری از طریق سوال‌هایی که طرح کرده‌اید، استنباط‌هایی که داشته‌اید، و روابطی که ایجاد کرده‌اید انجام می‌گیرد. از نظر کلی یک ارزشیابی صحیح و جامع باید در برگیرنده محتوا، سازمان، و سبک اثر باشد، و براساس ملاک‌های درونی و بیرونی صورت پذیرد (سیف، 1389).
خواندن برای درک زیبایی و جنبه‌های هنری مطلب
فنون مطالعه برای درک زیبایی:
الف) سوال کردن: سهم اعظم روش خواندن برای درک زیبایی مبتنی بر سوال کردن است؛ سوال کردن استفاده از سایر فنون را امکان‌پذیر می‌سازد، و به شما کمک می‌کند تا به نحو موثرتر به کشف معانی مهم مطلب دست بیابید. ب) تجسم کردن: در بیشتر اشکال کارهای ادبی رابطه بین نویسنده و شما از طریق «دیدن» یا «احساس کردن» آنچه که نویسنده قصد داشته است بگوید تکمیل می‌شود. اصطلاح «تجسم کردن» تنها به تجسم کردن از طریق حس بینایی محدود نمی‌شود، بلکه شامل حس شنیدن، بوییدن، و حرکت نیز هست.
ج) ربط دادن: عبارت است از مربوط ساختن یک مطلب خوانده شده با سایر مطالب و تجارب. در روش خواندن برای درک زیبایی و جنبه‌های ادبی درک غایی خواننده وابسته است به ربط دادن. در این روش سعی کنید شخصیت‌های کتاب یا شعر را به مردمی که می‌شناسید یا درباره آنان چیزهایی شنیده‌اید ربط دهید.
د) استنباط کردن: یعنی رسیدن به نتیجه‌ای که مستقیما" به وسیله مولف بیان نشده است، ولی می‌توان با استفاده از اطلاعات داده شده، به طور منطقی به این نتیجه دست یافت. استنباط کردن می‌تواند تجربه خواندن را تا حدی شخصی کند که خود مولف هم نتواند پیش‌بینی کند. استنباط کردن یک کار خلاقانه است، که به شخص خواننده مربوط می‌شود. این روش مستلزم سوال کردن، تجسم کردن و ربط دادن است (سیف، 1389).
