در زمینه مهارتهای زندگی تعاریف و طبقه بندی های مختلفی ارائه شده است وصاحب نظران درتحقیقات خود مهارتهای مختلفی را مد نظر قرار داده اند كه حاكی از تنوع مهارتهای زندگی مطلوب است.
تعریف مهارتهای زندگی
در زمینه مهارتهای زندگی تعاریف و طبقه بندی های مختلفی ارائه شده است وصاحب نظران درتحقیقات خود مهارتهای مختلفی را مد نظر قرار داده اند كه حاكی از تنوع مهارتهای زندگی مطلوب است. موریس ، ای ، الیاس از دانشگاه راجرزدرآمریكا مفهوم عامی از ماهیت مهارتهای زندگی بدست می دهد مهارتهای زندگی یعنی ایجاد روابط بین فردی مناسب و موثر ، انجام مسئولیت های اجتماعی ، انجام تصمیم گیری های صحیح ، حل تعارض و كشمكش ها بدون توسل به اعمالی كه به خود یا دیگران صدمه می زنند(سازمان جهانی بهداشت ، 1379).
هانترمهارتهای زندگی راراه رسیدن به شرایط بهتر می داند كه با آموختن آن می توان زندگی موفق تری را تجربه نمود .گازدا و همكاران ( 1978) مهارتهای زندگی را چنین تعریف كرده اند همه مهارتها و آگاهی ها كه لازمه زندگی موثر هستندودر چهار زمینه خانوادگی ،تحصیلی ،اجتماعی وشغل لازم و ضروری اند.بطوری كه درهریك ازاین زمینه ها قابل تعریف و اندازه گیری بصورت عینی باشند(طارمیان وهمکاران ،1380). مهارت های زندگی روشها و مهار تهای اصلی و ضروری برای یك زندگی سالم و سازنده است. این مهارتها، مجموعه ای از توانایی ها هستند كه سبب سازگاری ما با محیط و شكل گیری رفتارهای مثبت و مفیدمی شوند. این توانایی ها ماراقادر می سازندكه نقش مناسب خودرادرجامعه به خوبی ایفا كنیم و بدون آن كه به خودویادیگران لطمه ای بزنیم، باخواسته ها، انتظارات،مسائل ومشكلات روزانه خصوصاً در روابط خود با دیگران، به شكل موثرتری روبه رو شویم. به عبارت دیگر، این مهارت ها كه اكتسابی و اغلب از طریق آموزش و تمرین ایجاد و تقویت می شوند، افراد را در مواجهه با نیازها و چالش های زندگی روزمره توانمند می سازند(فولادی ،1383).
در تعریف جدید یونیسف از مهارتهای زندگی چنین بیان می گردد كه مهارتهای زندگی شامل گروه بزرگی از مهارتهای روانشناختی اجتماعی و بین فردی است كه توانایی كمك به فرد در ساخت تصمیم گیری شخصی ، مكالمات موثر و تكامل الگو برداری و مهارتهای خود مدیریتی را دارد كه ممكن است به آنها در هدایت به سوی زندگی سالم یاری رساند(یونیسف ،2005).مهارتهای زندگی،مهارتهای شخصی واجتماعی هستندكه كودكان ونوجوانان بایدآنها رایاد بگیرندتا بتواننددر مورد خود انسانهای دیگر وكل اجتماع به طور موثر و شایسته عمل كنند (نیك پور ،1384).طبق نظرداردان ،گازدا مهارتهای زندگی برای زندگی اثر بخش ضرورت دارند و برای سراسردوره های زندگی( كودكی ،نوجوانی ، بزرگسالی )مورد نظر هستند (داردان و گازدا، 1996).
طبق نظر بوتوین وکانتور (2000)اجزاءمهارتهای زندگی شامل مهارتهای خودمدیریتی ومهارتهای اجتماعی است . مهارتهای خود مدیریتی فردی شامل توانایی تصمیم گیری و حل مساله ، آگاهی از تاثیرات اجتماعی و مقاومت در برابر آن ، مقابله با اضطراب و افسردگی ، خشم و ناكامی ، تعیین هدف ، خود رهبری و خود تقویت دهی می باشد . مهارتهای اجتماعی نیز بخش دیگری از مهارتهای زندگی است كه شامل برقراری ارتباط اجتماعی ، مهارتهای جرات مندی كلامی و غیر كلامی ، احترام گذاشتن و افزایش شایستگی اجتماعی افراد می باشد .هدف از آموزش مهارت های زندگی به گروه ها این است که به افراد گروه ها کمک شود که تعادل بین ضعف ها و قوت ها را به نفع قدرت ها تغییر دهد. در واقع به افراد کمک می شود که انتخاب کننده های بهتری باشند(فراو وهمکاران،2011).
پیشینه اجرای برنامه های مهارت های زندگی
برنامه های آموزش مهارتهای زندگی در كشورهای اروپایی با اجرای الگوهای آموزشی واكر ، كوپر و گاردنر در دهه 80آغاز شد(قاسم زاده ،1384).در سال 1979 توسط بوتوین استاد روانپزشكی و علوم رفتاری معرفی شد(یونیسف،2005).بوتوین به عنوان یك دانشمندرفتارگرا در زمینه ترویج بهداشت و پیشگیری مشهور است و تحقیقات وسیعی در برنامه های پیشگیری مبتنی بر مدرسه انجام داده است . فعالیتهای اصلی اش شامل تحقیق ، آموزش شخصی وآموزش عمومی می باشد (بوتوین ،2001). به پیشنهاد سازمان بهداشت جهانی درسال 1993 برای اجرای این برنامه ها در كشورهای در حال توسعه مثل ایران،یونیسف درسال 1376 اقدام به تهیه راهنمای آموزش مهارتهای زندگی برای نوجوانان ، زنان و جوانان نمود و با برگزاری كارگاه های آموزشی متعدد برای سازمان های دولتی و غیر دولتی به معرفی این برنامه پرداخت . معاونت پیشگیری سازمان بهزیستی با همكاری وزارت آموزش و پرورش به تهیه و اجرای آزمایشی این برنامه در چند منطقه تهران اقدام نمود و در حال حاضر به عنوان واحد اختیاری در رشته كارو دانش آموزش داده می شود(قاسم زاده ،1384).
اهداف آموزش مهارت های زندگی
مجموعه مهارتهای زندگی یك رویكرد متمركز به فرد است كه هدفش كمك به افراد جهت رشدمهارتهای مورد نیاز زندگی می باشد . مجموعه مهارتهای زندگی نه تنها به توانمند ساختن افراد در زندگی حال می اندیشد ، بلكه به توانمندی آنان در آینده تاكید دارد . به فر د كمك می كند تا از ناتواناییها و ضعف های مهارتی به سوی مهارتهای توانمند و سازنده حركت نماید . در واقع هدف نهایی مهارتهای زندگی این است كه افراد مسئولیت برتری و شایستگی فرد خویش را بپذیرند . این شایستگی فردی شامل احساس كفایت و شایستگی سطح بالا ، سلامت روانی ، خود شكوفایی و پذیرش مسئولیت فردی می باشد . لذامجموعه مهارتهای زندگی اهداف پیشگیرانه ، كنترل و مدیریت مشكلات را دارد و همانند یك رویكرد آموزشی هم برای مداخلات گروهی و هم فردی مناسب است (نلسون ،جونز ،1992،آقاجانی ،1381). هدف ازآموزش مهارتهای زندگی افزایش توانایی روانی – اجتماعی ودرنهایت پیشگیری از ایجادرفتارهای آسیب زننده به بهداشت جسمانی و روانی و ارتقای سطح روان افراد است ( سازمان بهداشت جهانی ،1379).
اهمیت مهارت های زندگی
در مطالعه ای که توسط کلینگمن (1998، به نقل از صفرزاده، 1383)انجام گرفت مهارتهای زندگی در زمینه هایی مانندبرقراری ارتباط صمیمانه ، مسائل تحصیلی و شغلی ، رفتارهای خود تخربب ، زندگی اجتماعی و بهداشت اثربخش بود . یكی از مولفه های اساسی آموزش مهارتهای زندگی بحثهای گروهی است . بحثهای گروهی موجب می شود كه كه شركت كنندگان استعدادها و تواناییهای فردی خود را كشف كنند . در ضمن ازطریق مشكل گشایی گروهی ، راه حلهایی را برای مشكلات زندگی روزمره تجربه كنند . از محاسن دیگر بحثهای گروهی پژوهش های متعدد نشان داده اند كه آموزش مهارتهای زندگی در زمینه های ذیل موثر بوده است . الف : افزایش سلامت روانی و جسمانی1- تقویت اعتماد به نفس و احترام به خود2-مقابله با فشارهای محیطی و روانی3- كمك به تقویت ارتباط بین فردی4- افزایش سطح رفتارهای سالم و مفید اجتماعی
ب: پیشگیری از مشكلات روانی _ رفتاری و اجتماعی 1- كاهش مصرف سیگار و مواد مخدر2-كاهش اضطراب و افسردگی3- كاهش آزار جسمانی زنان درمحیط خانه4- كاهش تمایلات و افكار خودكشی گرایانه5- كاهش از هم گیسختگی های خانواده. آموزش مهارتهای زندگی، آموزش مبتنی بر مهارتهای مربوط به رشد توانایی هایی است كه نسل جوان را برای بر خورد موثر با نیازها و چالش های زندگی روزمره بویژه در زمینه بهداشت جسمانی ، عاطفی واجتماعی توانمند می سازد.مهارت های زندگی موجب می شوند که فرد دست به انتخاب هایی بزند که مسئولیت شخصی آن انتخاب ها بر عهدهُ خود او قرار دارد. وقتی که مسئولیت شخصی انتخاب ها و تصمیم ها بر عهده خود فرد باشد، آنها دست به انتخاب ها و اتخاذ تصمیم هایی می زنند که شادی و رضایتشان را به حداکثر برساند و تصمیمی می گیرند که کامل ترین تصمیم بوده و فاقد عیب و نقص است. مسئولیت شخصی، مفهوم مثبتی است که افراد را وادار می کند که در خصوص تصمیم هایی که می¬گیرند دقیق تر و بهتر فکر کنند. مهارت های زندگی مهارت های اساسی هستند که بوسیله آنها افراد به جای اینکه از زیر بار مسئولیت شانه خالی کنند، مسئولیت امور زندگی خود را به عهده می گیرند. علاوه براین مهارت های زندگی مهارت های خودیاری هستند. آنها این صلاحیت را در فرد ایجاد می کنند که به خود کمک کنند. در واقع آنها باعث افزایش قدرت افراد می گردند نه کاهش آن
انواع مهارت های زندگی پژوهش‌های متعدد نشان داده‌اند كه خود‌ـ‌آگاهی ، عزّت‌نفس ، و اعتمادبه‌نفس ، شاخص‌های اساسی توانمندی‌ها و ضعف‌های هر انسانی هستند (WHO، 1997). این سه ویژگی فرد را قادر می‌سازند كه فرصت‌های زندگی‌اش را مغتنم شمرده، برای مقابله با خطرات احتمالی آماده باشد، به خانواده و جامعه‌اش بیاندیشدونگران مشكلاتی كه دراطرافش وجوددارد،باشدوبه چاره‌اندیشی بپردازد.مهارتهای زندگی به‌عنوان واسطه‌های ارتقای سه ویژگی فوق‌الذكر در آدم‌ها می‌توانند فرد و جامعه را در راه رسیدن به اهداف فوق كمك نمایند.یونیسف مهارتهای زندگی را در چندین سطح دسته‌بندی می‌كند: سطح اول، مهارتهای پایه‌ای و اساسی روانشناختی و اجتماعی هستند. این مهارتها به شدت متأثر از فرهنگ و ارزش‌های اجتماعی می‌باشند، نظیر خودآگاهی و همدلی. سطح دوم، مهارت‌هایی هستند كه تنها در شرایط خاص مورد استفاده قرار می‌گیرند، نظیر مذاكره، رفتار جرأت‌مندانه، و حلّ تعارض. سطح سوم، مهارتهای زندگی که كاربردی هستند، نظیر مبارزه با نقش‌های جنسیتی سنتی یا امتناع از سوءمصرف مواد.
سازمان جهانی بهداشت در برنامة مهارتهای زندگی كه در سال ۱۹۹۳ معرفی نمود، ده مهارت را به‌عنوان مهارتهای زندگی اصلی معرفی نمود. این ده مهارت از سوی یونیسف و یونسكو نیز به‌عنوان مهارتهای زندگی اصلی شناخته شده‌اند.مهارت های زندگی به تقویت زندگی کمک می¬کنند.در آموزش مهارت های زندگی، موضوعات و محورهایی تدریس می گردد که در خدمت ارتقاء کیفیت زندگی هستند. از آنجا که مهارت های زندگی به جنبه های هیجانی، رشد و تحول شخصیت، تحول مفهوم خود و جنبه های ارزشی توجه دارند .یکی ازاجزای مهارتهای ده گانه مهارت های زندگی مهارتهای ارتباطی است که شامل: ارتباط کلامی و غیرکلامی موثر، ابراز وجود، مذاکره، امتناع، غلبه برخجالت، گوش دادن است.ابراز وجود به عنوان زیر مجموعه مهارت های ارتباطی می باشد (فتی وهمکاران ،1385).
