به طور منطقی، راه و مسیر ارتقای سلامت اجتماعی را باید در بهبود و تقویت شاخص های سلامت اجتماعی و تعیین کننده های اجتماعی سلامت جستجو کرد؛

به طور منطقی، راه و مسیر ارتقای سلامت اجتماعی را باید در بهبود و تقویت شاخص های سلامت اجتماعی و تعیین کننده های اجتماعی سلامت جستجو کرد؛ اما نکته این جاست که این رویکرد، بسیار کلی و نسبتاً مبهم است و به سختی، ما را به راهکارهای اجرایی و عملیاتی رهنمون می سازد. شاخص هایی نظیر مسکن، شغل و محیط کار، غذا، آموزش و ... در بیشتر کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ما با مشکلات و در پاره ای موارد، بحران هایی جدی رو به روست که هر یک به تنهایی، معضلی لاینحل را ایجاد کرده اند؛ بنابراین بررسی مشکلات و مسائل ساختاری مرتبط با شاخص-های سلامت اجتماعی از اهمیت و اولویت بالایی برخوردار است. در این رابطه، نقش دولت، نهادهایی نظیر آموزش و پرورش، اقتصاد و رسانه ها بیشتر به چشم می آیند که در ادامه به بخشی از آن ها اشاره می کنیم.

ـ برخورداری از مهارت های اجتماعی و ارتباطات ثمربخش برای داشتن عملکردی موفق در زندگی، ضروری است. مهارت های اجتماعی از فرهنگ و گروه های اجتماعی که فرد با آن ها ارتباط دارد، تأثیر پذیرفته و میزان برخورداری از این مهارت ها در سلامت اجتماعی و رفتاری افراد نقش بسزایی را ایفا می کنند. با توجه به اهمیت نقش مهارت های اجتماعی در سلامت افراد نیاز به بازنگری در شیوه های تربیتی، خانوادگی و برنامه ریزی های آموزشی در آموزش و پرورش و امنیت محیط های اجتماعی بیش از پیش مطرح می گردد. بر اساس مطالعات موجود، به کارگیری روش های آموزشی یادگیری مشارکتی به پذیرش بیشتر دانش آموزان، موفقیت های تحصیلی و به طور کلی، بهبود سلامت رفتاری و اجتماعی افراد منتهی می شود.

در مجموع، بر اساس یافته های موجود، میزان مهارت های اجتماعی دانش آموزان تا حد قابل ملاحظه ای پایین بوده و از سطح مطلوبی برخوردار نیست. این امر، لزوم بازنگری در شیوه های تربیتی- فرهنگی و نیز برنامه ریزی مناسب از جانب متولیان آموزش و پرورش را می طلبد. به طور کلی، می توان گفت که تمرکز آموزش و پرورش ایران بیشتر معطوف بخش آموزش و سوادآموزی است و کمتر به بخش پرورش، آموزش مهارت های ارتباطی، اجتماعی و زندگی پرداخته است. در صورتی که زمان زیادی از وقت دانش آموزان و دانشجویان در مدارس و دانشگاه ها صرف می شود و این فرصت مناسبی برای آموزش های لازم، از جمله مهارت های زندگی، شیوه ها و سبک های درست و سالم زندگی است.

زندگی مدرن و شهرنشینی، شرایط و پدیده هایی را به همراه می آورد که می تواند بر روی سلامت اجتماعی افراد، تأثیر داشته باشد. در مهندسی سلامت اجتماعی و زندگی شهری، توجه به رسانه ها بسیار مهم است. رسانه ها می توانند مانند شمشیری دو لبه باشند؛ یعنی هم می توانند در جهت تخریب سلامت اجتماعی حرکت کنند و هم در جهت باز تولید سلامت اجتماعی؛ زیرا مهم ترین نهاد الگوساز در هر جامعه، رسانه های عمومی هستند. در واقع، تنها راهی که جوامع در توسعه فرهنگ زندگی شهری می توانند از طریق آن از سلامت اجتماعی شهروندان محافظت کنند «آموزش و آگاهی بخشی» است. بدیهی است گسترده ترین ابزاری که برای تحقق این منظور در اختیار کشورها قرار دارد، رسانه ها هستند.

تعریفی که رسانه از سلامت اجتماعی ارائه می دهد، بسیار مؤثر خواهد بود. رسانه هایی همچون رادیو و تلویزیون حتی می توانند از طرق غیر مستقیم، تعاریفی مناسب و هدفمند را از سلامت اجتماعی افرد ارائه دهند؛ به عنوان مثال، شخصیت اصلی یک سریال تلویزیونی می تواند بیش از ده ها مقاله و کتاب در توجیه شهروندان در معنای سلامت اجتماعی، کارایی داشته باشد. همچنین ایجاد سلامت اجتماعی به نوبه خود باعث شکل گیری سنخی از شهروندان پویا و اخلاقی خواهد شد. در واقع، رابطه میان شهرنشینی، رسانه و سلامت اجتماعی، همانند یک سیستم اجتماعی قابل بررسی است که دروندادها به خودی خود، حاوی نوعی برونداد خواهند بود. باید پذیرفت که در دنیای امروز رسانه به عنوان یک گروه مرجع، عمل می کند و بنابراین به جایگزینی برای گروه های مرجع در نهادهای سنتی تبدیل شده است؛ بنابراین صدا و سیما در این ارتباط می تواند با ارائه برنامه های هدفمند، نقش مؤثر و هدایتگری داشته باشد.

ـ مطالعات نشان می دهد که بین ویژگی های مسکن نظیر رطوبت، مساحت، دما و حتی محله زندگی با سلامت افراد، ارتباط معناداری وجود دارد. همچنین دسترسی نداشتن به محلی برای سکونت، در ایجاد مشکلاتی نظیر اضطراب و افسردگی نقش دارد؛ لذا اتخاذ سیاست های عمومی که بتواند تأمین کننده مسکن مناسب برای گروه های نیازمند باشد، از ضروریات ارتقای سلامت و عدالت خواهد بود. از جمله سیاست های مسکن می توان به: واگذاری زمین های ارزان قیمت در شهرهای مختلف، ساخت انبوه واحدهای مسکن استیجاری و استیجاری به شرط تملیک، ایجاد بانک اطلاعات زمین و مسکن، ایجاد صندوق های مختلف مسکن و ... اشاره کرد.

ـ ساختار و اساس سلامت در طول عمر فرد در دوران کودکی شکل می گیرد. فقر به عنوان یکی از تعیین کننده های زمینه ای سلامت و ناخوشی محسوب شده و سواد و تحصیلات به عنوان شیوه ای مهم برای خروج از فقر شناخته شده است. تحقیقات در زمینه نابرابری های سلامت نشان داده اند که هر چه میزان تحصیلات کمتر باشد، وضعیت سلامت نیز نامطلوب تر خواهد بود؛ علت این است که سواد و تحصیلات، یکی از قوی ترین نشانگرهای وضعیت اقتصادی- اجتماعی فرد به شمار می آید. مداخلات سلامت عمومی که محرومیت های آموزشی، تحصیلی و آگاهی را مورد نظر قرار می دهند، از طریق دادن آموزش های عمومی مورد نیاز و آموزش های سلامت، اثر مهمی در مبارزه با فقر و ایجاد تأثیرات مطلوب بر سلامت دارند.

رژیم غذایی خوب و مناسب برای ارتقای سلامت و رفاه از ضروریات است. موضوع مهم سلامت عمومی، دسترسی و تأمین غذای سالم و مغذی است. توافق کلی بر سر تعرفه ها و سیاست های تولید، تأمین و تجارت جاری مواد غذایی از موضوعاتی است که در این حیطه باید مورد نظر قرار گیرد. همچنین در این حیطه، باید بر تعیین انتظارات بخش سلامت از سیستم غذایی کشور به منظور فراهم کردن غذای تازه، مغذی و قابل دسترس برای همگان به ویژه اقشار محروم، حمایت از روش های تولید مواد غذایی و کشاورزی سالم و دوستدار محیط زیست، تقویت فرهنگ تغذیه ای سالم تأکید گردد. در ضمن، نظام های اطلاعات سلامت باید داده هایی در خصوص تأمین غذا، تغذیه جامعه، فقر غذایی، چاقی و بی تحرکی جسمی در نقاط مختلف کشور گردآوری کنند تا سیاستگذاری ها و اقدامات دقیق تر و عادلانه تر برنامه ریزی شوند.

ـ اقدامات مداخله ای در بخش حمل و نقل می تواند شامل این موارد باشد: سیاست های ترویج دوچرخه سواری، سیاست های ترویج پیاده روی، سیاست هایی برای محدود کردن وسایل نقلیه نظارت دقیق بر شرکت های خودروسازی از نظر رعایت مسائل زیست محیطی، معرفی و حذف خودروهایی که بیشترین آلایندگی را دارند. در سنگاپور مالیات سنگینی در مورد خرید خودروی جدید وضع شده ا ست؛ مگر اینکه هم زمان با این کار، خودروی قدیمی از رده خارج گردد. برخی از شهرها نظیر ونیز و فز (در مراکش) مراکز تاریخی خود را به روی خودروها بسته اند. شهرهای دیگر، استفاده از خودرو در خیابان های قدیمی خود را محدود کرده اند (نظیر رم). حتی شهرهایی که در عصر قطار و تراموا ساخته شده اند (نظیر زوریخ) از طریق تلفیق سیاست های محدودیت دسترسی به خودرو، در کنار ترویج پیاده روی، دوچرخه سواری و حمل و نقل عمومی مناسب، باعث کاهش چشمگیر در میزان وسایط نقلیه بوده اند. اختصاص مناطق مرکزی شهرها به افراد پیاده، یک سیاست معمول در بسیاری از شهرها برای مقابله با افزایش ترافیک و پیامدهای آن است؛ اما کاستن از تعداد خودروها همچنان موضوع بسیار مهمی است و باید اشاره کرد که افزایش تملک خودروها بدون توجه به مخارج و هزینه هایی که برای سایرین دارد، همچنان با رشد فزاینده و خطرناکی ادامه دارد.

اولویت دادن به ریشه کنی بی سوادی، آموزش رایگان و اجباری در مقاطع ابتدایی و راهنمایی و ادامه تحصیل رایگان تا دوره های تحصیلات تکمیلی. همچنین استفاده از شیوه های آموزشی حضوری و غیر حضوری برای ارائه خدمات آموزشی در نقاط دور افتاده و محروم. ـ اتخاذ سیاست های تشویقی برای کارفرمایان مشاغل تولیدی و صنعتی مانند: اختصاص تسهیلات بانکی، معافیت های مالیاتی و کاهش سهم کارفرمایی بیمه. ـ حمایت از برنامه های اشتغال اجتماعی شامل: اشتغال معلولان، خانواده های فقیر، معتادان بهبود یافته و زنان سرپرست خانواده. ـ جلب حمایت و تقویت همکاری های درون و برون بخشی در زمینه رویکرد عوامل اجتماعی تعیین کننده سلامت.

کاهش پیامدهای بیماری و پیشگیری ناشی از تنزل وضعیت اقتصادی- اجتماعی در میان گروه های آسیب پذیر اجتماعی نظیر: گروه های متعلق به دهک های پایین درآمدی، کودکان و زنان بی سرپرست، طرد شدگان اجتماعی مانند معتادان، بیماران روانی و مبتلا به ایدز، جمعیت ساکن در مناطق محروم کشور مانند حاشیه نشینان، جمعیت ساکن در مناطق محروم، استان های محروم و مناطق دور افتاده. ـ حمایت از مطالعات و پژوش های مرتبط با حوزه های سلامت اجتماعی و تعیین کننده های اجتماعی سلامت، بخصوص مطالعات راهبردی و کاربردی که می تواند ضمن تأمین دانش نظری لازم این حوزه، مقدمات عملیاتی شدن این اطلاعات را نیز فراهم آورد (محققی کمال و عبدال تبار درزی (1391).

مدل پیشنهادی سنجش سلامت اجتماعی در ایران (مدل نظری)

با توجه به اینکه در ایران، مطالعات طولی و جامعی در زمینه شناخت و سنجش شاخص های سلامت اجتماعی انجام نشده است، شاخص ها و نشانگرهای سایر کشورها در این زمینه، الگوی اولیه به منظور ارائه مدل سنجش سلامت اجتماعی در ایران است. با در نظر گرفتن جمیع این شاخص ها و همچنین ویژگی های بومی کشورمان، مدل زیر پیشنهاد می گردد؛ البته این ادعا وجود ندارد که این یک شاخص کاملاً علمی و جامع از سلامت اجتماعی ایران است؛ ما معتقدیم مطالعات بیشتر در این حوزه به غنا و جامعیت این شاخص کمک می کند.

قبل از ارائه مدل نهایی، ابعاد سلامت اجتماعی را عنوان کرده و نشانگرهای هر یک را بدون توجه به قابلیت کمیت پذیری آن ها بررسی می کنیم. شاخص سلامت اجتماعی در 5 بعد اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی، آموزشی و زیست محیطی به ترتیب زیر مطرح می شود: بعد اقتصادی - هزینه های مسکن - نرخ تورم - متوسط درآمد ماهیانه - نسبت سرباری جمعیت - نرخ بیکاری - میزان جرایم مالی - فساد اقتصادی و رانت خواری درصد افراد زیر خط فقر نسبی

بعد اجتماعی - میزان طلاق - سوء مصرف مواد مخدر - ویژگی های محیط کار - نرخ جرم و تعداد زندانیان - نرخ خودکشی - میزان تأهل افراد بالای 25 سال - نرخ تصادفات جاده ای - میزان عضویت در انجمن ها - نرخ کودکان کار - میزان قتل - میزان مشارکت اجتماعی افراد - نسبت سالمندی جمعیت - بعد خانوار - احساس امنیت اجتماعی افراد - احساس رضایت از زندگی - بوروکراسی اداری ویژگی های مسکن

بعد بهداشتی - میزان مرگ و میر نوزادان - امید به زندگی - نرخ زایمان در سنین نوجوانی - میزان مرگ های زودرس - نرخ نوزادان کم وزن - پوشش بیمه های درمانی - تغذیه سالم و کافی - میزان فعالیت های بدنی و ورزش بعد آموزشی - نرخ ثبت نام در مدارس - نرخ با سوادی افراد بالای 15 سال - نرخ با سوادی جنسیتی - ترک تحصیل از دبیرستان نرخ تحصیلات دانشگاهی

بعد زیست- محیطی - میزان آلودگی هوا - میزان آلودگی های صوتی - بهسازی محیط با توجه به اینکه تمامی نشانگرهای فوق، قابلیت کمیت پذیری و جبری شدن را ندارند و نیز ضرایب اهمیت هر نشانگر برای گروه های سنی مختلف، متفاوت است، شاخص سلامت اجتماعی به صورت زیر ارائه می گردد. این شاخص برای 3 گروه سنی مختلف طراحی شده است؛ در ضمن، چکیده نشانگرهای این 3 شاخص با عنوان شاخص سلامت اجتماعی تمامی سنین ارائه می شود:

کودکان و نوجوانان

1- میزان مرگ و میر نوزادان: این نشانگر با تعداد مرگ و میر کودکان کمتر از یک سال در هر هزار تولد زنده، ارزیابی می شود. 2- فقر کودکان و نوجوانان: این نشانگر با تعداد افراد زیر 18 سالی که در زیر خط فقر نسبی زندگی می کنند، ارزیابی می شود. 3- نرخ ثبت نام در مدرسه: این نشانگر با تعداد افراد زیر 18 سالی که وارد مدرسه می شوند، ارزیابی می شود

جوانان و بزرگسالان

- نرخ بیکاری: این نشانگر، طبق تعاریف و آمارهای رسمی کشور ارزیابی می شود. 2- مصرف مواد مخدر: این نشانگر با تعداد بزهکارانی که در ارتباط با مواد مخدر از جمله حشیش، کوکائین، هروئین، تریاک و سایر مواد ممنوعه، پرونده دارند، ارزیابی می شود. 3- میزان تصادفات جاده ای: این نشانگر با تعداد تصادفات و سوانح رانندگی در طول سال، ارزیابی می شود. 4- نرخ تحصیلات دانشگاهی: این نشانگر با تعداد افرادی که تحصیلات دانشگاهی دارند، ارزیابی می شود.

سالمندان

- میزان برخورداری از مستمری های شغلی: این نشانگر با میزان برخورداری افراد بالای 60 سال از مستمری های شغلی سنجیده می شود. 2- دسترسی به بیمه های درمانی: این نشانگر با میزان دسترسی افراد بالای 60 سال به خدمات بیمه های درمانی سنجیده می شود. 3- فقر سالمندان بالای 60 سال: این نشانگر با تعداد افراد بالای 60 سالی که زیر خط فقر نسبی زندگی می کنند، سنجیده می شود.

برای تمامی سنین

- میزان امید به زندگی : این نشانگر با متوسط تعداد سال هایی که فرد، انتظار زنده ماندن دارد، ارزیابی می شود. 2- هزینه های مسکن: این نشانگر با سهمی از درآمد که صرف تأمین مسکن می شود، ارزیابی می شود. 3- متوسط درآمد ماهیانه: این نشانگر با متوسط درآمد ماهیانه افراد ارزیابی می شود. 4- نرخ باسوادی افراد بالای 15 سال این نشانگر با میزان باسوادی افراد بالای 15 سال در جمعیت ارزیابی می شود. شاخص سلامت اجتماعی پیشنهادی شامل 14 نشانگر است. هر نشانگر، جنبه ای از سلامت اجتماعی را می سنجد که از مجموع آن ها سلامت اجتماعی کل جامعه، اندازه گیری می شود. این شاخص، مبتنی بر مجموعه ای از نشانگرهای اجتماعی- اقتصادی مرتبط با سلامتی، نابرابری و میزان دسترسی به خدمات است. این نشانگرها بر افراد و جامعه به عنوان یک کل، تأثیر می گذارند و در واقع، یک دیدگاه سیستمی به عوامل اجتماعی دارد.

این نشانگرها تمامی مراحل زندگی را پوشش می دهند و شاخص کلی نیز با ترکیب این نشانگرها به صورت یک اندازه و معیار واحد، در صدد آن است که یک دید جامع نسبت به سلامت اجتماعی در سطح ملی فراهم آورد. هر نشانگر، معرف یک مرحله از زندگی- از کودکی تا سالمندی- است و از حوزه های مهمی که کیفیت زندگی را شکل می دهند، اقتباس شده است. بهداشت، اشتغال، درآمد، آموزش و ... عملکرد هر نشانگر بازتاب قدرت و انسجام نهادهای اجتماعی چون خانواده، مدرسه، بازار کار و اجتماع است (محققی کمال و عبداله تبار درزی، 1391).