ارگونومي علمي چند نظامه است كه در چهار حيطه عمده زير فعاليت دارد: 1-روانشناسي مهندسي در حيطه اول، يعني روانشناسي مهندسي، جنبه هاي پردازش اطلاعات مرتبط با كار، مورد بررسي قرار مي‌گيرد.
ارگونومي علمي چند نظامه است كه در چهار حيطه عمده زير فعاليت دارد:
1-روانشناسي مهندسي در حيطه اول، يعني روانشناسي مهندسي، جنبه هاي پردازش اطلاعات مرتبط با كار، مورد بررسي قرار مي‌گيرد. از ديدگاه ايمني و بهداشت حرفه اي اين بعد از ارگونومي، طراحي روشهاي كار با هدف كاهش حوادث ناشي از خطاهاي انساني محسوب ميشود.
2-فيزيولوژي كار در حيطه دوم (فيزيولوژي كار)، تبادلات انرژي و متابوليسم بدن مطرح است. مفاهيم خستگي، بررسي كارهاي ايستا و پويا و رژيم هاي كار و استراحت از ديدگاه فيزيولوژي كار مورد تجزيه و تحليل قرار مي‌گيرد.
3-بيومكانيك شغلي در مباحث بيومكانيك شغلي ويژگيهاي مكانيكي اندام‌هاي بدن مورد بررسي قرار مي‌گيرد. در اين حيطه، حركت اندام‌ها و اعمال نيرو در بافت هاي مختلف بدن تجزيه و تحليل ميشود. به كمك اين معادلات مي‌توان الگوها و ابعاد مناسب ايستگاه‌هاي كاري را با هدف كاهش فشارهاي مكانيكي خارجي بر بدن بدست آورد. بطور خلاصه مي‌توان گفت كه چگونگي انتقال نيرو و حركت دادن اجسام و ابزارآلات از جمله مباحث بيومكانيك شغلي هستند.
4-آنتروپومتري آنتروپومتري، به سنجش ابعاد فيزيكي بدن و كاربرد داده هاي ابعادي در اصلاح شرايط فيزيكي ايستگاه هاي كار مي‌پردازد و از آنجايي كه يكي از دلايل فشارهاي وارده بر اندام‌ها، عدم تطابق ابعاد محل كار با ويژگي هاي ابعادي بدن كارگر يا كاربر مي‌باشد، داده هاي آنتروپومتريك را مي‌توان به طور مؤثري در طراحي تجهيزات، ايستگاه‌هاي كار، ابزارآلات و محصولات بكار بست (صادقي ،29:1377
آنتروپومتري، به سنجش ابعاد فيزيكي بدن و كاربرد داده هاي ابعادي در اصلاح شرايط فيزيكي ايستگاه هاي كار مي‌پردازد و از آنجايي كه يكي از دلايل فشارهاي وارده بر اندام‌ها، عدم تطابق ابعاد محل كار با ويژگي هاي ابعادي بدن كارگر يا كاربر مي‌باشد، داده هاي آنتروپومتريك را مي‌توان به طور مؤثري در طراحي تجهيزات، ايستگاه‌هاي كار، ابزارآلات و محصولات بكار بست (صادقي ،29:1377) لازم به يادآوري است كه براي محاسبات آنتروپومتريك، اغلب از جداولي كه قبلا براي اين منظور تهيه گرديده است، استفاده ميشود. اما بايد خاطر نشان كرد كه مردم هر منطقه خاصي، داراي اندازههاي آنتروپومتريك ويژه خود مي باشند كه بايد در تعيين اندازههاي لازم در محيط كار و ابزار كار ملحوظ گردد. ولي متاسفانه در كشور ما هنوز داده هاي آنترومتريك در دست نيست و براي طراحي يك محيط كار به ناچار از داده هاي آنتروپومتريك ساير كشورها (بويژه از داده هاي آنتروپومتريكي كه توسط ناسا تهيه شده است) استفاده ميشود.
با توجه به اينكه اندازههاي رسمي و تائيد شده اي براي مردم كشورمان در دسترس نمي‌‌باشد، بنابراين اكثر كارشناسان ارگونومي با توجه به اشتراكات قومي و نژادي ميان نژادهاي ايراني و آلماني (ايندوژرمن)، داده هاي ـ آنتروپومتريك آلماني را براي استفاده در كارهاي تحقيقاتي كشورمان توصيه مي نمايند. استفاده از اين داده ها در كشورِ ما مسلما با مشكلاتي روبرو خواهد شد؛ زيرا اين داده ها، با شرايط اقليمي و قد و قامت مردم كشور ما تدوين نشده است و ممكن است با اندازه هاي مردم كشور ما اختلاف هايي داشته باشد. جدول و شكل داده‌هاي فوق را نشان مي‌دهند (هلاندر 62:1375
چگونگي اجراي ارگونومي
مورد ملاحظه قرار دادن ابعاد مختلف بدن افراد براي انجام كار، به منظور انتخاب ابزار متناسب با توانايي هاي فيزيكي آنان حائز اهميت است. بر طبق نظريه سينگلتون ، اصول كلي آنتروپومتري ـ ارگونومي كه بايستي همواره در نظر گرفته شوند، عبارتند از: ابعاد پست كار بايد حداقل 90% از افراد را پوشش دهد. در انتخاب اطلاعات آنتروپومتريك، طراح بايد با توجه به ابعاد گوناگون و مثال هايي كه در شرايط ايستا و پويا وجود دارد، خطاي قابل قبول را تعيين نموده و به عنوان معياري از آن استفاده نمايد. تطابق بهينه ابعاد بدن كارگران با پست كاري آنها ممكن است در طول زمان تغيير يابد. زيرا اندازه جمعيت متغير است و همين طور كارگراني كه وظايف مربوطه را انجام مي دهند، عوض مي شود. مشكلات وضعيت بدني رابطه بسيار نزديكي با عدم تطابق ابعادي دارد، به طوري كه هر دوي آنها بايد همزمان با يكديگر مورد توجه قرار گيرند.
درباره وضعيت ايستاده (كاركنان يا كساني كه مجبورند يا ترجيح مي‌دهند تا كارشان را ايستاده انجام دهند) در مقابل وضعيت نشسته، همواره بايد نكات زير مورد توجه قرار گيرند: محل استقرار كنترل ها، اجزاء و مكان انجام فعاليت وجود فضاي كافي براي زانوها اندازه و جهت نيروهايي كه بايد اعمال شوند تكرار و تعداد نشستن و برخاستن در طراحي صندلي توجه به موارد زير از اهميت زيادي برخوردار است: ارتباط ميان صندلي و سطح كار تغيير وضعيت بدني استحكام و ثبات صندلي بويژه زماني كه متحرك باشد سهولت ايستادن و نشستن نرمي سطح نشستنگاه و پشتي صندلي همانگونه كه صندلي راحت امكان تغيير وضعيت بدني را فراهم مي كند، پست كار ايستاده نيز كه از طراحي مطلوبي برخوردار باشد، حركت بدني را آسان تر مي كند (چوبينه و ديگران 1378؛ ساندرز و مك‌كورميك 437:1998)
طراحي يك پست كار
پست كار، محلي است كه در آن يك شخص يا گروهي از افراد، وظايفي را براي يك دوره زماني نسبتا طولاني انجام مي‌دهند (فقيه 19:1377) مشكلات بهره وري، رضايت مهندسي شغلي و ايمني با طراحي كار در صنايع، ارتباط مستقيم دارد. طراحي ارگونوميك محل كار، با در نظر گرفتن جنبه‌هاي رواني و فيزيكي، باعث افزايش رضايت شغلي كاركنان و كاهش ميزان حوادث ميشود. محيط كار مطلوب، محيطي است كه نه تنها از نظر بهداشتي آسيب رسان نباشد، بلكه موجب ارتقاء سطح بهداشت و سلامتي كاركنان ـ چه از نظر فيزيكي و چه از لحاظ رواني گردد. همچنين طراحي محيط كار مطلوب از طريق بهبود بهره وري و كاهش غيبت از كار، سود سرشاري را بدنبال خواهد داشت. براي طراحي محيط كار مطلوب و مناسب، ابتدا طراح بايد به ابعاد فيزيكي افراد يا كارگران توجه نموده و سعي كند كه در طراحي خود حداقل 90% از آنان را در محدوده طراحي قرار دهد. در اين رابطه، اصلي وجود دارد كه موضوع را روشن‌تر ميكند: در مورد حد دسترسي و اعمال نيرو، افراد كوچكتر يا ضعيف تر مورد توجه قرار مي‌گيرند و براي درهاي ورود و خروج فضاي خالي مورد نياز و … اين افرادِ بزرگتر هستند كه در طراحي مد نظر هستند. تغيير طراحي و در نظر گرفتن دستورالعمل هاي ارگونومي در مرحله اي كه طرح هنوز بر روي كاغذ است، بسيار ساده تر از زماني است كه محيط كار به مرحله بهره برداري رسيده است. محيط كار بايد براي كار واقعي طراحي شود و شرايط ارگونوميك بهينه با توجه به ساختار تجهيزات تعيين گردد به طوري كه محيط كار بسادگي براي هر فرد مطلوب و قابل تنظيم باشد. يكي از اهداف عمده در طراحي محيط كار، جلب پذيرش و رضايت كاربر است (فقيه 27:1377(
بيلي سه عامل مهم وابسته به كاربر را كه بر روي ساختار و شكل محيط كار تاثير دارند، به ترتيب زير تبيين مي‌دارد: حوزه دسترسي و فضاي خالي اضافي موقعيت كاربر با توجه به ميدان ديد وضعيت بدني كارگر (ايستاده، نشسته) اگر محيط كار به نحو مطلوبي سازماندهي شده و آسايش و راحتي كارگر را فراهم آورد، مي‌توان انتظار برانگيخته شدن وي براي انجام هر چه بهتر كار را داشت. انسان، ماشين آلات، شغل و فضاي كار نيز عواملي نيز هستند كه طراحي محيط كار را تحت تاثير قرار مي‌دهند و شامل عوامل اجتماعي، رواني، فيزيكي، فيزيولوژيكي، سازماني، تكنولوژيك و ارگونوميك مي‌شوند. اين عوامل همواره بايد در طراحي محيط كار مورد توجه قرار گيرند (چوبينه و ديگران، 51:1378) اصولي كه در طراحي يك پست كار بايد در نظر گرفته شوند:
تعداد قطعه‌ها و اجزايي كه به وسيله دست جابجا مي‌شوند بايد به كمترين ميزان ممكن كاهش يابند. همچنين تعداد ابزار دستي، قطعه‌ها و كنترل‌ها تا حد امكان كاهش داده شوند. تعداد قطعه‌ها و ابزارهاي مورد نياز، به محصولي كه توليد ميشود و نيز به مقدار آن بستگي دارد. اين نكته مهم است كه طراحان كالاي توليدي به چگونگي مونتاژ آن به وسيله نيروي انساني توجه نمايند. براي مثال: چرا براي مونتاژ محصولي از پنج نوع پيچ مختلف استفاده ميشود در حالي كه مي‌توان فقط از دو نوع پيچ استفاده كرد؟ چرا قطعه هايي كه قابل تلفيق و تركيب هستند (مانند پيچ و واشر) در همديگر ادغام نشوند؟
پست كار را به گونه‌اي سازمان دهيد كه كارگر بتواند وضعيت بدني خود را به طور متناوب تغيير دهد. گاهي موقعيت استقرار وسائل، كارگر را در وضعيت بدني نامناسب و تحمل‌ناپذيري قرار مي‌دهد. بسياري از ماشين آلات صنعتي داراي كنترل پايي هستند. دستگاه پرس سوراخكاري، تسمه نقاله هاي حمل بار يا مونتاژ محصول، مثال هايي براي اين مورد هستنيد. برا ي كار با پرس، لازم است كه كارگر با دو دست، قطعه كار را نگهداشته و سپس با استفاده از پدال كنترل پايي، پرس را به كار اندازد. يا در مورد تسمه هاي نقاله، كارگر بسته به نوع كار خود، و پس از اتمام مراحلي از كار براي ادامه كار، محصول را براي انجام ساير مراحل كاري، با فشار دادن پدال پايي به ايستگاه بعدي هدايت مي‌نمايد. استفاده از يك پا، موجب وارد آمدن تنش يك جانبه به بدن كارگر ميشود كه اين تنش احتمالا به كمردرد مي‌انجامد. براي پيشگيري از بروز چنين آسيب‌هايي، بايد امكان تغيير محل پدال كنترل وجود داشته باشد به گونه اي كه كارگر بتواند به راحتي از هر دو پا استفاده نمايد.
توجه به حركت مطلوب دست و چپ دست يا راست دست بودن كارگر مهم است. حركت دست به صورت قوصي، سريع و دقيق‌تر از حركت افقي يا عمودي آن است. فرض كنيد در حال ترسيم خط راستي بر روي كاغذ هستند. اگر ترسيم را در جهت افقي يا عمودي انجام دهيد به سختي مي‌توانيد خط راستي بكشيد. اگر كاغذ را بچرخانيد بگونه‌اي كه دست بتواند به سمت دور شدن از بدن حركت كندكشيدن خط مستقيم آسانتر خواهد شد.توجه به چپ دستي يا راست دستي نيز در طراحي ابزار دستي به ويژه آن دسته از ابزارهايي كه در كارهاي دقيق و ظريف استفاده مي‌شوند اهميت زيادي دارند. بي گمان مونتاژ قطعات، كار ظريف و دقيقي است و به مهارت و زبردستي نيازمند است. پس براي افراد چپ دست بايد ابزار دستي جداگانه اي طراحي شود.
اجزاء و قطعات در پست كاري به سازماندهي نياز دارند: جداسازي اجزاء و قطعات اوليه و ثانويه از همديگر اجزاء و قطعات اوليه، آنهايي هستند كه به طور مكرر مورد استفاده قرار مي‌گيرند؛ در حالي كه اجزاء و قطعات ثانويه آنهايي هستند كه گه گاهي از آنها استفاده ميشود. تقسيم وظايف و كارها به وظايف و كارهاي ريزتر تقسيم ميز كار به چند ناحيه مختلف مشخص كردن مناطق حركت اوليه و ثانويه حد دسترسي عملي براي اندازه هاي حد پايين زنان ( صدك پنجم )، 40 سانتيمتر است كه حدود منطقه حركت اوليه را تعيين ميكند شكل اجزاء و قطعات اوليه را در منطقه حركت اوليه قرار دهيد و اجزاء و قطعات ثانويه را در منطقه حركت ثانويه قرار دهيد، بگونه اي كه فاصله دسترسي از 60 سانتيمتر تجاوز نكند.
محل ابزارها را در پست كار به گونه اي انتخاب نماييد كه براي تمامي وظايف مورد استفاده قرار گيرد. پست كاري كه به گونه مطلوب طراحي شده باشد، موجب صرفه جويي در زمان و افزايش بهره وري ميشود. مكان يابي مناسب براي ابزار دستي، كنترل ها و قطعات بايستي بر اساس درجه اهميت و اولويت آنها انجام گيرد (هلاندر 1995؛ حبيبي 56:1377(
