در مطالعه و بررسی روابط زوجی و زناشویی با پنج دیدگاه اصلی روبرو هستیم که هر یک در درک دگرگونی ها و تحولات، دلایل حفظ و نیز گسستگی روابط سهم چشمگیری داشته اند:

1. رویکرد تکاملی

2. رویکرد تحلیلی

3. رویکردهای تبادلی ـ سیستمی

4. رویکردهای رفتاری و شناختی ـ رفتاری

5. رویکردهای تجربی و پست مدرن

• رویکردهای روان شناسی تکاملی نظریه پردازان تکامل نگر معتقدند که مردم برای حفظ بقاء خود به روابط صمیمانه نیاز دارند. آن ها بر این باورند که بسیاری از جنبه های همسرگزینی، شامل جذابیت جنسی و راهبردهای انتخاب همسر را می توان از طریق تمرکز بر گرایشات تکاملی، که خود به منظور تسهیل بقاء گونه ها جریان دارند، تبیین نمود (باس، 1994).

هدف اصلی نظریه تکاملی، در زیست شناسی اجتماعی قرار دارد. نخستین کسانی که نگرش زیست شناسی اجتماعی را در روان شناسی تکامل وارد کردند، ادوارد ویلسون و دونالد سیمون بودند. این دو نظریه نظریه پرداز به طور خلاصه به تفاوت های ژنتیکی میان زن و مرد پرداختند و نشان دادند که برخی از تمایلات جنسی و گرایشات مرتبط با تمایلات جنسی که برای یک جنس سازگارانه تلقی می شوند، برای جنس دیگر بی معنا هستند (شاپیرو، 2007).

جدا از جنبه های جنسیتی که همواره مرکز توجه روان شناسی تکاملی بوده اند، به طور کلی «رویکردهای تکاملی» در زوج و خانواده درمانی به آن دسته از رویکردهای درمانی اطلاق می شود که علیت های طولانی مدت و تکامل روانی و ارگانیزمی که در طول چندین نسل و سالیان متمادی ایجاد شده اند تأکید می ورزد (حسینی، 1389).

 

• رویکردهای تحلیلی کلیه رویکردهایی که برای درک و درمان تعارضات زناشویی بر «نقش بینش» در ایجاد تغییر تأکید می کنند، روان تحلیلی نامیده می شوند. درمانگران تحلیلی با شناسایی پویایی های گذشته و زنده در اکنون، بیماران را به بینش می رسانند و آنان را از سلطه اجبارهای ناهشیار رها می کنند. نام فروید با واژه تحلیل عجین است از نظر او مراحل رشد را روانی ـ جنسی، هر یک تأثیر خاصی در شکل گیری شخصیت ایفا می کنند.

ماهلر 1975، بعدها مراحل تحولی رشد را به گونه ای دیگر مطرح کرد و «روابط هم زیستانه» در نخستین هفته های زندگی را مورد توجه قرار دهد. او بر «فرآیند تفرد» پس از همزیستی تأکید کرد و نقش آن را در روابط بعدی جدی شمرد. سیندر 1999، با مدل بینش محور خود در زوج درمانی، کارایی جدی مدل های تحلیلی را به ثبوت رسانده است. مدل سیندر (IOCT):

«زوج درمانی بینش محور» نام دارد و امروزه در سطح دنیا توجه روز افزونی را به سوی خود جلب می کند. پیش فرض بنیادین سیندر این است که مشکلات کنونی روابط از جراحت هایی که افراد در کودکی و نیز در روابط صمیمانه (جفتی) قبلی شان تجربه کرده اند نشأت می گیرد.

با باور سیندر جراحت ها و تجارب ناخوشایند گذشته، آسیب پذیری های شخصیتی و دفاع های ناکارآمدی را در افراد شکل می دهد تا آنان را از تجربه دوباره آسیب، به هر قیمت دور نگه دارند (حسینی، 1389).

 

• رویکرد تبادلی ـ سیستمی رویکرد تبادلی، محور تمرکز درمان را از پویایی های درون فردی، به ترکیبی که از حضور دو شخص با پویایی های گوناگون ایجاد می شود (رابطه) تغییر می دهند: رابطه چیزی بیشتر از مجموع شخصیت تعامل کنندگان است و بافتاری ایجاد می کند که اعضاء از آن تأثیر می پذیرند. رویکردهای سیستمی غالباً در خانواده درمانی و رویکردهای تبادلی در زوج درمانی کاربرد دارند.

 

• رویکرد تبادل اجتماعی رویکرد تبادل اجتماعی و انصاف، دیدگاه های قانون مداری را اشاعه کرده اند که به طور سنتی در حیطه روابط صمیمانه دارای اهمیت بوده اند. فرضیه بنیادین این رویکرد چنین مطرح می کند که: «رفتارها و فعالیت های غالب آدمی یا برای کسب پاداش و لذت است و یا جهت اجتناب از تنبیه، رنج و هزینه». کاناری و ستنفورد (2001) معتقدند رابطه منصفانه رابطه ای است که در آن، حاصل نسبت دستاوردها بر سرمایه گذاری ها، برای هر دو نفر نسبتاً مساوی باشد. بنابر رویکردهای تبادل اجتماعی و انصاف، رضامندی زناشویی به نزدیک بودن خارج قسمت های دستاورد بر سرمایه گذاری زن و شوهر برمی گردد.

کلی و تیبات (1978) نظریه وابستگی متقابل را مطرح کردند و در آن چنین فرض نمودند که رضایت یا نارضایتی زناشویی به هزینه های صرف شده و پاداش های دریافت شده طرفین مرتبط است. طبق این دیدگاه، پیامدها و دستاوردهای افراد براساس انتظاراتی که آنان مطابق با خودپنداره و استحقاق شخصی شان از رابطه دارند ارزیابی می شود.

رضامندی و نارضایتی زناشویی نیز در این دیدگاه به میزان مطابقت و دستاوردهای متداول در رابطه بستگی دارند، چنان چه دستاوردها، بیشتر از میزان مطابقت باشد، افراد رضایت ارتباطی را تجربه می کنند و اگر دستاوردها کمتر از معیارهای ادراکی باشند، نارضایتی سر می برند. (حسینی، 1389، ص 7).

 

• رویکرد شناختی ـ رفتاری درمان های گوناگون و کلاسیک شناختی در پیوند با رویکردهای رفتاری، آمیزه وسیع و کارآمدی را به حیطه روابط زناشویی وارد کرده اند. «نظریه توازن» که نیوکامب (1961) آن را بنیانگذاری کردند و «نظریه ناسازی» به بنیانگذاری فستینجر (1957)، دو نمونه مهم از رویکردهای کلاسیک شناختی هستند. هر دو نظریه (توازن و ناسازی) بر این پیش فرض استوارند که افراد به پرورش شناخت واره های باثبات پیرامون نگرش و رفتارهایشان تمایل دارند.

وقتی انسان، احساس شدیدی به کسی داشته باشد، نخست سیستم شناختی خود را با احساس اش متوازن می کند و سپس رفتار خاصی را نسبت به او برون ریزی می نماید. از آنجا که زوج ها تاریخچه مشترک گسترده ای با یکدیگر داشته اند، هر رویداد به ظاهر کوچکی نیز برای ایشان معنی خاصی خواهد داشت و همین معانی ویژه آنها را به سوی رفتارهایی ویژه هدایت خواهد کرد.

درمان شناختی ـ رفتاری، نوعی مداخله واقعیت مدار و منطق محور است که بر انتخاب شایسته باورها و انتظارات همسران نسبت به خود، دیگری و رابطه تأثیر می گذارد. هدف درمان های شناختی ـ رفتاری، اصلاح شناخت واره های ناکارآمد و آموزش مهارت های گفتگو و حل مسئله به زوج های آشفته است. مدل های شناختی ـ رفتاری در تبیین تجارب ذهنی ارتباطی و خاستگاه تعارضاتزناشویی قدرت زیادی دارند(حسینی،1389).