استرس

استرس شرایطی است که در نتیجه تعامل میان فرد و محیط به وجود می آید و موجب ایجاد ناهماهنگی – چه واقعی و چه غیر واقعی- میان ملزومات یک موقعیت و منابع زیستی، روانی و اجتماعی فرد می شود.

در اینجا هر چهار جز را به طور مختصر توضیح می دهیم(سارفینو، 1940؛ ترجمه احمدی ابهری و همکاران، 1387):

1. استرس از توان زیستی، روانی و اجتماعی فرد، برای سازگاری با وقایع یا شرایط مشکل، می کاهد. این توان ها محدودند.

2. عبارت «ملزومات یک موقعیت» به مقدار منابعی که برای تطابق با یک موقعیت استرس آور، مورد نیاز است، گفته می شود.

3. زمانی که میان ملزومات یک موقعیت و منابع فرد توازن برقرار نباشد، تضادی به وجود می آید.

4. ما ملزومات، منابع و تضادها را در تعامل با محیط ارزیابی می کنیم. عوامل بسیار بر این تعامل اثر می گذارد مانند تجربیات گذشته و جنبه های گوناگون موقعیت.

جنبه های زیستی، روانی و اجتماعی استرس

مولفه های زیست شناختی استرس

الف) پاسخ سمپاتیک / آدرنال و هیپوفیز / آدرنال وقتی مردم با چالشی رو برو می شوند، معمولا تلاش زیادی برای کنار آمدن با آن به خرج می دهند. همچنین وقتی مردم کنترل از دستشان خارج می شود، معمولا کوشش می کنند تا دوباره کنترل را به دست گیرند. تحت این شرایط، بدن یک پاسخ سمپاتیک /آدرنال می دهد. دستگاه سمپاتیک به فرد اجازه می دهد با فعال ساختن بدن خود به درخواست های آنی محیطی پاسخ گوید: ضربان قلب بالا می رود، فشار خون افزایش می یابد و فرد هشیار تر می شود و خلاصه، فرد انگیخته می شود (فرانکن، 1939؛ ترجمه شمس اسفند آباد، محمودی، امامی پور،1384).

دستگاه سمپاتیک / آدرنال مسئول انگیختگی است و دستگاه هیپوفیز / آدرنال بیشتر مربوط به واکنش جنگ و گریز می شود. در شرایط استرس پاسخ های سمپاتیک / آدرنال و هیپوفیز آدرنال همزمان رخ می دهند. با وجود این این دو دستگاه در برخی از شرایط جداگانه عمل می کنند. معمولا وقتی می کوشیم با انجام دادن برخی از انواع رفتارهای انطباقی بر استرس کنترل پیدا کنیم. وقتی سطح کنترل خود را به دست می آوریم، سطح کورتیزل افت می کند، در حالی که سطح اپی نفرین بالا می رود. کور تیزول شاخص عمل دستگاه هیپوفیز/آدرنال و اپی نفرین به عنوان شاخص فعالیت دستگاه سمپاتیک/آدرنال می دانند (فرانکن، 1939؛ ترجمه شمس اسفند آباد و همکاران،1384).

أ‌) نشانگان عمومی انطباق مطالعه علمی استرس با پژوهش‌های سلیه آغاز شد که اولین مقاله او در این‌ زمینه‌ به‌ سال(1936) منتشر گردید. وی تغییرات فیزیولوژیائی و روان‌شناختی ناشی‌ از‌ تنیدگی را مورد توجه قرار داد. سلیه در این تئوری تـشریح کـرد که چگونه تعادل حیاتی از هم می‌پاشد. وی واکنش در برابر استرس را در یک فرایند سه مرحله ای موسوم به نشانگان عمومی انطباق(GAS) خلاصه کرد(سارفینو، 1940؛ ترجمه احمدی ابهری و همکاران، 1387):

1. مرحله هشدار : نخستین مرحله GAS، همانند واکنش جنگ- یا گریز موردی اضطراری است-کار آن، بسیج نیروهای بدن است. به هنگام آغاز مرحله هشدار، برانگیختگی روی می دهد؛ این برانگیختگی با وضعیت فشار خون سنجیده می شود- برای مثال فشار خون برای یک لحظه پایین می افتد، اما به سرعت بالا می رود. برانگیختگی شدید، در نتیجه ترشح هورمون ها به وسیله سیستم غدد درون ریز ایجاد می شود: غده هیپوفیز، ماده ACTH را ترشح می کند که افزایش ترشح اپی نفرین، نور اپی نفرین و کورتیزول را به وسیله غددآدرنال در جریان خون، سبب می شود. در پایان این مرحله، بدن کاملا بسیج شده است تا در برابر استرس به شدت مقاومت نشان دهد. اما بدن نمی تواند این برانپیختگی شدید را برای مدتی طولانی حفظ کند. بعضی از موجووداتی ک مدتی طولانی، در شرایط بسیار پر استرس مرحله هشدار نگه داشته شده اند، طی چند ساعت یا چند روز مرده اند(سارفینو، 1940؛ ترجمه احمدی ابهری و همکاران، 1387).

2. مرحله مقاومت : اگر استرسی تداوم یابد، اما آنقدر شدید نباشد که به مرگ بینجامد، واکنش فیزیولوژیکی وارد مرحله مقاومت می شود. در این مرحله، بدن شروع به سازگار شدن با عامل استرس زا می کند. برانگیختگی فیزیولوژیکی تا حدی تعدیل می یابد، اما به هر صورت بالاتر از حالت طبیعی باقی می ماند. با وجود تداوم این میزان از برانگیختی، ارگانیزم ممکن است نشانه های اندکی از استرس را نشان می دهد. اما توانایی مقاومت آن در مقابل استرس های جدید، ممکن است مدت ها مختل شود. براساس نظریه سلیه، یکی از پیامدهای این اختلال، افزایش آسیب پذیری در برابر مشکلات بهداشتی است که او آن را «بیماری های سازگاری» نامیده است. این مشکلات بهداشتی، مواردی از قبیل فشار خون بالا، زخم معده، آسمو بیماری هایی که بر اثر اختلال سیستم ایمنی به وجود می آیند را شامل می شود(سارفینو، 1940؛ ترجمه احمدی ابهری و همکاران، 1387).

3. مرحله فرسودگی : برانگیختگی فیزیولوژیکی طولانی مدت، تضعیف سیستم ایمنی و کاهش اندوخته های انرژی را در پی دارد، به حدی که مقاومت بدن محدود می شود. در این زمان، مرحله فرسودگی آغاز می شود. اگر استرس ادامه یابد، احتمال آسیب و بیماری عضو های درونی و حتی مرگ نیز وجود دارد(سارفینو، 1940؛ ترجمه احمدی ابهری و همکاران، 1387).

مولفه آموخته شده استرس الف) پیش بینی ناپذیری و پاسخ استرس تجربه ما از استرس به چندین عامل روانی بستگی دارد. پژوهش ها نشان می دهد اگر به طور مکرر در معرض رویداد آزاردهنده پیش بینی ناپذیر قرار بگیریم، دچار استرس و بیماری می شویم. استرس پیش بینی ناپذیر در مقایسه با استرس پیش بینی پذیر، کورتیکوسترون بیشتری تولید می کند، باعث زخم معده، تغییر سطح گلوکز و اسیدهای چرب و نقص عملکرد ماهیچه قلب می شود(فرانکن، 1939؛ ترجمه شمس اسفند آباد و همکاران،1384).

پژوهشگران ضمن بررسی های خود درباره نقش پیش بینی پذیری توانسته اند سه عامل موثر را در استرس زایی محرک های آزار دهنده شناسایی کنند: تمیز نشانه های استرس، قابلیت دسترسی به یک پاسخ انطباقی، و تجربه مکرر محرک آزاردهنده. تمیز نشانه های استرس. پژوهش ها نشان می دهد اگر موجود زنده ای استرس ادواری را تجربه کند، دانستن اینکه استرس چه موقع رخ می دهد، به او کمک می کند تا قبل از شروع استرس آماده شود و بعد از اتمام آن نیز آرامش یابد. بنابراین یاد گرفتن تمیز نشانه هایی است که شروع استرس را اعلام می کند (فرانکن، 1939؛ ترجمه شمس اسفند آباد و همکاران، 1384).

دسترسی به پاسخ انطباقی.پاسخ انطباقی استرس را کاهش می دهد. مطالعات نشان می دهد این احتمال که تاثیر آنها به خاطر فعالیت (تمرین) بیشتر باشد- که با اجتناب فعال همراه است- پذیرفتنی نیست. واکنش انطباقی در صورتی موثر است که نسبتا آسان و به دور از تضاد باشد. بنابراین در زندگی روزمره اگر فرد یاد بگیرد که چه کاری را انجام دهد استرس کمتری را تجربه می کند(فرانکن، 1939؛ ترجمه شمس اسفند آباد و همکاران،1384).

تجربه مکرر با محرک اجتنابی. مطالعات نشان می دهد که واکنش استرس حاد باعث تخلیه نوراپی نفرین می شود. در حیوانات، پس از واکنش استرس حاد، یادگیری کند می شود. این کاهش در یادگیری به تخلیه نوراپی نفرین نسبت داده شده است. ماریان فرانکن هاوسر (1980) می گوید که مواجه شدن مکرر با عاملی استرس زا وقتی واکنش استرس را کم می کند که در درگیری روان شناختی کاهش یابد(فرانکن، 1939؛ ترجمه شمس اسفند آباد و همکاران،1384).

ب‌) منابع استرس

در این قسمت به دو دسته از منابع استرس مرتبط با پژوهش حاضر می پردازیم:

منابع درون فردی و منابع درون خانوادگی.

منابع درون فردی بعضی اوقات منبع استرس در درون خود فرد است، مثلا زمانی که بیمار می شود. بیمار بودن ملزوماتی را بر سیستم زیستی و روانی فرد تحمیل می کند. میزان استرسی که این ملزومات به وجود می آورند به شدت بیماری و سن فرد بستگی پیدا می کند(سارفینو، 1940؛ ترجمه احمدی ابهری و همکاران، 1387).

مورد دیگری که امکان دارد ایجاد استرس کند، موقعیت هایی است که با یکدیگر همخوانی ندارند. کشمکش هایی که تعارض ایجاد می کنند، معمولا در سه دسته قرار می گیرند:

تعارض خوشایند/خوشایند؛ تعارض هایی که در نتیجه وجود دو موقعیت ناهساز، اما خوشایند ایجاد می شود.

تعارض ناخوشایند/ ناخوشایند؛ تعارض هایی که در نتیجه انتخاب میان دو موقعیت ناخوشایند ایجاد می شوند و تعارض خوشایند/خوشایند؛ زمانی پیش می آید که ویژگی های هم خوشایند و هم ناخوشایند را در یک هدف یا موقعیت ببینیم(سارفینو، 1940؛ ترجمه احمدی ابهری و همکاران، 1387).

منابع درون خانوادگی رفتار، نیازها وو ویژگی های شخصیتی هر یک از اعضای خانواده، بر دیگران تاثیر دارد و بعضی اوقات موجب ایجاد استرس می شود. درگیری های میان فردی ممکن است در نتیجه مشکلات مالی، رفتارهای نامعقول یا اهداف متضاد ایجاد شود(سارفینو، 1940؛ ترجمه احمدی ابهری و همکاران، 1387).

در اینجا به یکی از منابع ایجاد استرس در خانواده یعنی بیماری و معلولیت می پردازیم. أ‌) بیماری یا معلولیت در خانواده داشتن فرزندی بیمار بر استرس خانواده می افزاید و احتمال این استرس اضافی بیشتر بر دوش مادر می افتد تا پدر. هنگامی که فرزندی به بیماری مزمنی مبتلا باشد، همه اعضای خانواده باید با استرس های دراز مدت و ویژه ای کنار بیایند. بخشی از این استرس از مدت زمانی ناشی می شود که برای مراقبت از کودک نیاز است و بخشی از آن است که آزادی اعضای خانواده در به انجام رساندن برنامه هایشان، از آنها سلب می شود. خانواده همچنین با تصمیم گیری های مشکلی رویاروست و باید در مورد بیماری و نحوه مراقبت از کودکان آموزش ببیند.

هزینه های درمان پزشکی کودکان مبتلا به بیماری مزمن بسیار گزاف است و موجب افزایش استرس خانواده می شود. روابط میان اعضای خانواده نیز ممکن است دستخوش آشفتگی شود. امکان دارد پدر و مادر احساس کنند مقدار کمتری از وقتشان را باید صرف دیگر اعضای خانواده کنند و دیگر فرزندان خانواده ممکن است احساس انزوا و کم توجهی از سوی پدر و مادر کنند(سارفینو، 1940؛ ترجمه احمدی ابهری و همکاران، 1387).

مولفه شناختی استرس یکی از جامع ترین نظریه ها در مورد نقش عوامل شناختی در استرس ریچارد لازاروس و همکارانش ارائه کرده اند. براساس این نظریه چگونگی ارزیابی فرد از هر رویدادی، نقشی بنیادی در تعیین مقدار پاسخ استرس و نیز نوع راهبرد های انطباقی ایفا می کند که فرد ممکن است در برخورد با استرس به کار گیرد. ارزیابی در دو مرحله رخ می دهد(فرانکن، 1939؛ ترجمه شمس اسفند آباد و همکاران،1384):

1. ارزیابی اولیه. فـرایندی‌ است که استرس توسط شخص شناخته می‌شود(حسن شاهی، 1381).

در واقع در این مرحله فرد به تحقیق معلوم می کند که آیا یک رویداد استرس زا باعث آسیب/فقدان، تهدید یا چالش می شود. آسیب/فقدان اشاره به صدمه ای دارد که رخ داده است، مانند از دست دادن یک عضو، از دست دادن شغل یا از دست دادن عزت نفس؛ تهدید اشاره به چیزی ددارد که ممکن است باعث صدمه یا فقدان شود؛ چالش به معنای نیروی بالقوه برای رشد، تسلط یا اشکالی از موفقیت است(فرانکن، 1939؛ ترجمه شمس اسفند آباد و همکاران،1384).

2. ارزیابی ثانویه. عبارت است از فرایند شکل گیری‌ واکنش‌ در‌ قبال تهدید(حسن شاهی، 1381). بعد از ارزیابی اولیه، فرد منابع انطباقی و انتخاب های خود را ارزشیابی می کند؛ از خود می پرسد که چه کار می توان کرد.

به طور کلی فرد برای کنار آمدن با استرس به منابع فیزیکی، اجتماعی، روانی و مادی چندی دسترسی دارد. منابه فیزیکی و جسمی شامل سلامتی و انرژی، منابع اجتماعی شامل خانواده و دوستان، منابع روانی شامل عزت نفس و توانایی های حل مسئله و منابع مادی شامل پول و تجهیزات است(فرانکن، 1939؛ ترجمه شمس اسفند آباد و همکاران،1384).