برای رسیدن به هر هدفی،عبور از مراحلی که وجود هر یک از آنها در کنار سایر مراحل معنا می‌یابد و امکان رسیدن به مقصود را فراهم می‌سازد، ضروری است. حفظ ترتیب مراحل الزامی است فرد مجاز به جابجایی یا حذف برخی از مراحل نیست. مراحل نظام مطالعه برتر در سه بخش پیوسته و ناگسستنی انجام می‌گیرد:

الف) بخش پیش مطالعه؛ ب) بخش حین مطالعه؛ ج) بخش پس از مطالعه. هر یک از بخش‌های این نظام مطالعه، مراحلی را دربردارد که مکمل یکدیگر بوده و بخشی از برنامه حرکت به سوی کسب بیشترین بازدهی را برعهده دارد.

در زیر به تشریح روش SQ3R و همچین سایر روش‌ها پرداخته شده است(دشتبان، 1380؛ به نقل از سیف، 1379).

روش SQ3R:

روش SQ3R یک روش خواندن اطلاعات دانشگاهی از قبیل کتاب‌های درسی،مکالمات، مطالعه‌های تحقیقاتی یا جزوات است که می‌تواند درک دانشجویان از مطلب را افزایش دهد و توانایی آنها را در یادآوری مطالب بیشتر کند. در روش SQ3R لازم است دانشجو در فرایند خواندن فعالانه درگیر شود. خواندن کتاب‌های درسی کار سختی است، اما روش SQ3R می‌تواند باعث شود سختی کار کمتر و شاید حتی قدری جالب‌تر شود. SQ3R مخفف پنج کلمه‌ای است که امروزه در اکثر دانشگاه‌های جهان شناخته شده است، دانشجو باید براساس همین مراحلی که تنظیم شده است برای مطالعه برتر تمرین کند. پژوهش‌ها حاکی از آن است که روش SQ3R روش بسیار مفیدی است و مسلما" کارآمدتر از روش روخوانی ساده مطلب است (توماس و رابینسون، 1982). در این روش به خود پس دادن مطالب، نقش بسیار مهمی دارد. اختصاص بخش عمده زمان مطالعه به یادآوری فعال مطالب بهتر از آن است که تمام وقت خود را صرف خواندن و بازخوانی مطالب کند (گیتس، 1917).

بررسی‌ها موید این نکته‌اند که اثربخشی خواندن چکیده فصل بیش از مطالعه سراسرفصل است (دیدر و اندرسون، 1980). خواندن چکیده پیش از خواندن مطالب، چشم‌اندازی کلی از فصل فراهم می‌کند که خواننده را در سازماندهی مطالب در حین خواندن مطالب فصل یاری می‌دهد. این روش پس از چند هفته تلاش و تمرین مصمم، عادی می‌شود، اما این بار خواندن با ذهنی فعال انجام می‌گیرد (دشتبان، 1380؛ به نقل از سیف، 1379).

- مرحله S یا مرور پیش‌خوانی ، دانشجو باید به مرور کلی فصل معینی از کتاب بپردازد تا با موضوعات کلی مورد بحث آشنا شود به این منظور باید فهرست مطالب فصل را بخواند. سپس مطالب را مرور کرده و طی آن، عناوین بخش‌های اصلی و فرعی فصل را مورد توجه قرار دهد. تصویرها و نمودارها را از نظر بگذراند. مهم‌ترین نکته در مرحله پیش‌خوانی این است که مرور مطالب فصل، چکیده پایانی فصل را با دقت مطالعه کرده و روی هر یک از نکاتی که در آن آمده تامل کند.

- مرحله Q یا سوال کردن ، دانشجو قبل از خواندن مطالب هر بخش، ابتدا باید عنوان اصلی آن بخش و همچنین عنوان‌های فرعی آن را بخواند. سپس در حین خواندن مطالب هر بخش، موضوعات مهم آن را به صورت یک یا چند سوال در نظر بگیرد و بعدا" باید به آنها پاسخ دهد و در نظر داشته باشد که کدام مفاهیم از نظر مولف مهم بوده‌اند؟ این کار کنجکاوی او را تحریک کرده و او را با بحث درگیر می‌کند و باعث بالا رفتن درک مطلب او می‌شود.

- مرحله R یا خواندن دقیق ، در این مرحله دانشجو باید مطالب هر بخش از فصل را برای آگاهی از معنی آن به دقت بخواند و ضمن خواندن، سعی کند به سوال‌هایی که در مرحله سوال کردن مطرح نموده است،پاسخ دهد. درباره مطالبی که خوانده شده است تامل کند و بکوشد بین آن مطالب و اطلاعات قبلی خود ارتباط برقرار کند.

- مرحله R یا به خود پس دادن ، دانشجو پس از خواندن هر بخش باید سعی کند که مفاهیم اصلی را به خاطر آورد، اطلاعات را از حفظ با خود بازگو کند واطلاعات را ترجیحا" به صدای بلند تکرار کند و آنها را به زبان ساده قابل فهم خود تغییر دهد. مطالب به یادآورده شده را با متن کتاب تطبیق دهد تا مطمئن شود که آنها به طور کامل و درست حفظ شده‌اند (دشتبان، 1380؛ به نقل از سیف، 1379).

- مرحله R یا مرور ، دانشجو باید پس از خواندن مطالب فصل به آزمون و مرور مطالب بپردازد. بهتر است در حین مرور کتاب بسته باشد. با مراجعه به یادداشت‌ها،می‌توان فهیمد که چه مقدار از مفاهیم اصلی به یاد مانده است؟ سپس باید دید که چه پیوندی بین مطالب مختلف وجود دارد؟ و این مطالب چگونه در فصل سازمان‌بندی شده‌اند؟ دراین مرحله ممکن است دانشجو مجبور شود فصل را ورق زده و صحت مفاهیم و مطالب کلیدی حفظ شده را بررسی کند (دشتبان، 1380؛ به نقل از سیف، 1379).

روش SQ6R خواندن متون ریاضی

برای یادگیری مفاهیم و اصول آن از اهمیت بالایی برخوردار است. در حقیقت شما فنون ریاضی را آهسته‌تر اما به طور مکرر می‌خوانید تا مفاهیم آن را بفهمید. اگر شما در یادگیری مفاهیم ریاضی در کلاس درس مشکل دارید و می‌خواهید آنها را خوب یاد بگیرید لازم است که به کتاب‌ها و یا جزوات دروس مربوطه دقت بیشتری کرده و آنها را طوری بخوانید که مفاهیم مهم و یاد نگرفته شده را یاد بگیرید و می‌توانید از روش SQ6R استفاده کنید که برای خواندن فنون علمی مسئله‌دار طراحی شده است (جان بزرگی، 1389؛ به نقل از سیف، 1383).

برای یادگیری از طریق خواندن متون به شیوه SQ6R مراحل زیر پیشنهاد شده‌اند: مرحله S یا خواندن اجمالی و مرور بر متن ، در این مرحله به خلاصه، مقدمه، و مفاهیم اصلی و کلیدی نظری بیندازید. سوالات آخر فصل را مرور کنید. تمام فصل مورد نظر را مرور کنید تا به این مفهوم برسید که قرار است چه چیزی را یاد بگیرید؛ مرحله Q یا سوال کردن ، از خود سوال کنید مفاهیم اصلی مورد نظردرمتن کدامند؟ آنها با مفاهیم قبل چه ارتباطی دارند اگرمفهومی برای شما روشن نشده است، آنرا با استفاده از کتاب دیگر یا کتاب لغت برای خود روشن کنید؛ مرحله R یا خواندن ، مطالب مورد نظر را بدون توقف بخوانید تا یک دید کلی درباره موضوع پیدا کنید.

سعی کنید روی موضوعات بحث شده تمرکز کنید و به نمودارها و تصاویر هرقدر می‌توانید بیشتر توجه کنید؛ مرحله R یا به خود پاسخ دادن ، شما دراین مرحله به سوالات و مسائل مطرح شده باید پاسخ دهید؛ مرحله R یا دوباره خوانی ، در این مرحله با استفاده از مداد یادداشت‌برداری کنید. می‌توانید از مطالب و مفاهیم برای خود نمودار و یا اشکالی را ترسیم کنید؛ مرحله R یا ثبت مفاهیم ، از مطالب و مفاهیم متن یادداشت‌هایی را استخراج کنید به طوری که به زبان خود رابطه بین مفاهیم ، اصول و مسائل را به روشنی بیان کنید. این یادداشت‌ها را مرتب کرده و نگهداری کنید؛ مرحله R پس دادن به خود ، مطالب خوانده شده را به خود پس دهید. به عبارت دیگر مفاهیم و فرمول‌های مهم را برای خود تکرار کنید. اگر واقعا" مفاهیم را درک کرده باشید، می‌توانید برای آنها مثال‌هایی بیاورید، یا مسائلی را طرح کنید؛ مرحله R یا مرور ، مطالب خوانده شده را مجددا" با استفاده از یادداشت‌های خود یا کتاب‌های عملی دیگر مرور کنید (جان بزرگی، 1389؛ به نقل از سیف، 1383). 

روشSQ4R این روش مانند شیوهSQ3R است و R چهارم شامل انعکاس است که در آن دانشجو تلاش می‌کند تا با فکر کردن در مورد مطالبی که خوانده است آنها را بفهمد و به آنها معنا بدهد. او برای این کار از راهبردهای زیر استفاده می‌کند: نکات فرعی را به مطالب اصلی پیوند می‌دهد، می‌کوشد تا به حل تناقضات موجود بپردازد، او با استفاده از اطلاعاتی که از خواندن مطالب به دست آورده تلاش می‌کند تا به مسائل مطرح شده پاسخ دهد (طالبی، 1389).

روشSQ5R این روش، شیوه‌ای جدید است که امروزه خیلی زیاد به آن توجه می‌شود. این روش چندان سریع نیست و برای مطالبی مفید است که برای اولین بار مورد مطالعه قرار می‌گیرند. استفاده از این روش برای مطالعه مطالب جدید و تازه باعث صرفه‌جویی درزمان مطالعه می‌شود. این روش شامل مراحل زیراست:

1) مرحله S یا مرور و پیش‌خوانی ،

2) مرحله Q یا سوال کردن ،

3) مرحله Rیا خواندن دقیق ،

4) مرحله R یا به خود پس دادن ،

5) مرحله R یا ثبت و یادداشت مطالب انتخابی، دراین مرحله فرد به یادداشت کردن مطالب مهم می‌پردازد و با استفاده از کلمات و به زبان خود به سوالات مطرح شده پاسخ می‌دهد. او دراین مرحله موارد مهم را از موارد فرعی با برجسته‌سازی متمایز می‌کند،

6) مرحله R یا بازخوانی ، دراین مرحله دانشجو باید توجه بیشتری را معطوف به جزئیات متن کند و با گام‌هایی آهسته مطالب متن را برای خود روشن‌تر می‌کند،

7) مرحله R یا وارسی مجدد متن، دراین مرحله دانشجو به مرور و وارسی مجدد متن و نوشته‌های خود و یادداشت‌هایی که برجسته کرده است می‌پردازد. این کار در زمان‌های بین جلسات یادگیری و یا اوقات نزدیک به امتحان کمک زیادی به یادگیری می‌کند.

درصورت استفاده از روش SQ5R سرعت خواندن افزایش می‌یابد ، دقت دانشجو زیاد می‌شود و مطالب به خوبی در حافظه درازمدت ثبت می‌شود و فرد از عهده امتحانات خود برمی‌آید (جان بزرگی، 1389؛ به نقل از سیف، 1383).

روش مردر(MURDER)

روش جدیدتر مطالعه و یادگیری روش مردر نام دارد (دانسر، 1985). مردر از حروف اول شش مرحله آن تشکیل یافته است: M یا حال و هوا ،U یا درک و فهم ، R یا یادآوری (بازخوانی )، Dیا کشف و هضم ، E یا بسط و گسترش ، Rیا مرور و پاسخ دادن .

- مرحله M یا حال و هوا، منظور این است که پیش از شروع مطالعه و یادگیری باید حال و هوای آن را پیدا کنید. بدین معنی که یادگیرنده باید سرحال باشد و آماده یادگرفتن باشد و تا پایان مطالعه این حال و هوا را حفظ کند. به این منظور، دانشجو باید سعی کند با ایجاد حالت آرمیدگی عضلانی بر اضطراب خود غلبه و افکار مثبت را جانشین افکار منفی کند.

- U یا درک و فهم، در این مرحله دانشجو باید تلاش کند تا آنجا که ممکن است مطالبی ر اکه خوانده می‌شود به طورعمیق درک کند و از کم و کیف درک و فهم خود آگاه باشد.

- R یا یادآوری (بازخوانی) ، دانشجو آنچه را که در مرحله قبل خوانده و فهمیده است، به یاد آورده و در این مرحله از راهبردهای تغییر، خیال‌پردازی تحلیل مفاهیم استفاده کند.

- D یا کشف و هضم، دانشجو باید دراین مرحله به قسمت‌هایی که در مرحله 1 خوانده شده و درک نشده است مراجعه کند و به یادگیری آنها و نیز کشف و سازماندهی مطالب بپردازد.

- E یا بسط و گسترش، دانشجو دراین مرحله باید مطالب خوانده شده را بسط و گسترش دهد، یعنی به آنها شاخ و برگ داده و آنها را به مطالب قبلی ربط دهد - R یا مرور و پاسخ دادن، مرور و پاسخ دادن آخرین مرحله روش مردر است.

مرور مطالب خوانده شده به قصد تعیین کم و کسری‌های احتمالی یادگیری و کوشش درجهت رفع نواقص است که از مراحل مهم همه روش‌های یادگیری از جمله روش حاضر محسوب می‌شود. فعالیت اصلی مرور کردن به یادآوردن آموخته‌ها، توجه به نکات مهم و سعی در پاسخ دادن به سوالات مطرح شده قبلی و تمرکز کردن روی هدف‌های یادگیری است. هدف عمده این مرحله از یادگیری باید رفع نواقص راهبردهای مطالعه برای کاربردهای آتی باشد و معمولا" پس از آنکه دانشجو در امتحان یا آزمون مطلبی که خوانده است شرکت می‌کند، انجام می‌شود (بدیع چراغی، 1380؛ به نقل از سیف، 1379).

روش آموزش دو جانبه

روش آموزش دوجانبه یا روش آموزش تقابلی که برای کسب مهارت‌های فراشناختی مربوط به خواندن و فهمیدن طراحی شده است توسط پالینسکار و براون (1984) معرفی شد. این دو براین باور بودند که به کمک این روش می توان به دانشجویانی که در خواندن و فهمیدن مشکل دارند، کمک کرد تا بر مشکلات خود فایق آیند. به کمک روش آموزش دوجانبه می‌توان پنج راهبرد را آموزش داد. سوال کردن، خلاصه کردن، توضیح دادن، روشن ساختن نکات پیچیده و پیش‌بینی رویدادهای آینده.

روش دوجانبه به صورت گروهی اجرا می‌شود نخست استاد و دانشجویان قسمتی از یک موضوع را بی‌صدا برای خود می‌خوانند. بعد استاد راهبردهای خلاصه کردن، سوال کردن، توضیح دادن، و پیش‌بینی کردن متنی که خوانده شده است را پیاده می‌کند. سپس استاد و دانشجویان قسمتی دیگر از موضوع را مطالعه می‌کنند و این بار یکی از دانشجویان نقش استاد را ایفا می‌کند. این جریان تا جایی که لازم باشد ادامه می‌یابد. احتمال دارد که دانشجویان در آغاز کار نتوانند به خوبی از راهبردهای مورد نظراستفاده کنند. در این شرایط، نقش استاد ارائه سرنخ‌ها و راهنمایی‌ها و دادن تشویق‌های لازم است (علی عبدی، 1384؛ به نقل از سیف، 1383).

روش مطالعه مشارکتی

با هم مطالعه کردن، یکی از روش‌های شناخته شده و موثر یادگیری درمیان دانشجویان است. در روش مطالعه مشارکتی یادگیرندگان به صورت دو نفری با هم کار می‌کنند و به نوبت خلاصه مطالبی که خوانده‌اند را برای هم می‌گویند (دانسرو، 1985). مراحل روش مطالعه مشارکتی به شرح زیر است:به صورت تصادفی تصمیم بگیرید که ابتدا چه کسی توضیح‌دهنده و چه کسی شنونده باشد و سپس شروع به مطالعه کنید؛ پس از این که مطالعه قسمتی از متن را به پایان رساندید، خواندن را متوقف کنید؛ توضیح‌دهنده خلاصه متنی که خوانده است را با صدای بلند برای دوستش توضیح می‌دهد و این کار را بدون نگاه کردن به متن انجام می‌دهد. در این خلاصه باید تمامی نکات و مفاهیم مهم و اساسی گنجانیده شوند (طالبی، 1389؛ به نقل از سیف، 1379).

پس از آنکه توضیح‌دهنده کار خلاصه کردن را به اتمام رساند، شنونده با نگاه کردن به متن اقدامات زیر را انجام می‌دهد: نکات مهمی که در خلاصه ارائه شده جا افتاده است، بیان می‌کند و اشکالات و کج‌فهمی‌ها را برطرف می‌کند؛ به کمک ربط دادن مطالب جدید با مطالبی که قبلا" یادگرفته است، به یادآوری و درک مطالب کمک می‌کند. همچنین در صورت لزوم از شکل و طرح ترسیم نمودارها نیز می‌توانسود برد؛ توضیح‌دهنده می‌تواند به شنونده در تصحیح و یادآوری خلاصه مطالب کمک کند.پس از اینکه خلاصه اولین بخش کامل شد، نقش خود را عوض کنید و دوباره مراحل مذکور را تکرار کنید. با این تغییر نقش به مطالعه ادامه بدهید تا اینکه همه متن خوانده و فهمیده شود.

پژوهش‌هایی که درباره اثربخشی روش مطالعه مشارکتی انجام گرفته است (از جمله مک دونالد و همکاران، 1985 به نقل از اسلاوین، 1991) نشان داده‌اند که دانشجویانی که به این طریق مطالعه می‌کنند در مقابل کسانی که صرفا" به مطالعه مطالب می‌پردازند، بیشتر می‌آموزند و آموخته‌ها را برای مدت طولانی‌تری به یاد می‌سپارند. (طالبی، 1389؛ به نقل از سیف، 1379). 

روش پرسیدن دوجانبه روش دیگری که به افزایش فراشناخت و بهبود روش مطالعه کمک می‌کند، روش پرسیدن دوجانبه یا پرسیدن تقابلی است. این روش را مانزو (1969) ابداع کرده است و مراحل آن به نقل از کرالی و مریت (1996) مطرح می‌شود: استاد به دانشجویان می‌گوید هدف درس این است که به آنان کمک شود تا مطالبی که می‌خوانند را بهتر درک کنند. آنگاه استاد و دانشجویان به نوبت یک جمله می‌خوانند و سپس به ترتیب از یکدیگر سوال می‌کنند. ابتدا دانشجویان از استاد درباره جمله سوال می‌کنند و سپس استاد از دانشجویان درباره همان جمله سوال می‌کند. همه سوال‌هایی که پرسیده می‌شوند باید به طور کامل جواب داده شوند، اما لازم نیست جواب سوال‌های مربوط به اطلاعات بدیهی بسط داده شوند (سیف، 1379).

اگر شاگردان نتوانند سوالی را جواب دهند، معلم دلیل آن را جویا می‌شود.هنگام جواب دادن به سوال‌ها، استاد در برابر دانشجویان پاسخ‌های خود را با مراجعه به اطلاعات درون متن مستدل می‌سازد. اگر دانشجویان سوالاتی فراتراز سطوح درس بپرسند، استاد می‌گوید "این سوال خوبی است. اما من باید پیش از جواب دادن به آن فکر کنم". منظور او این است که پاسخ دادن منوط به فکر کردن است و طرح سوال، مهم‌ترین راهبرد یادگیری است. اگر سوال‌های دانشجویان در سطح پایین باشند، استاد صرفا" به آنها جواب می‌دهد. استاد با پرسیدن سوال‌های سطح بالا دانشجویان را به این کار تشویق می‌کند.استاد و دانشجویان تا هر وقت که لازم شیوه سوال دوجانبه باعث تقویت تفکر انتقادی و نیز پرورش خلاقیت و درونی شدن بیشتر مطالب می‌گردد (سیف، 1379). 

روش خواندن انتقادی هدف از خواندن انتقادی دستیابی به قضاوت مستدل و درگیری عمیق‌تر با مطالب از طریق تجزیه و تحلیل معانی و شناسایی روابط بین مطالب خواندنی و تجربیات شخصی است که موجب طولانی شدن مدت نگهداری مطالب در حافظه می‌شود. سرعت تقریبی خواندن انتقادی 50 تا 600 کلمه در دقیقه است. فنون خواندن انتقادی عبارتنداز: سوال کردن، استنباط کردن، ربط دادن و ارزشیابی (جان بزرگی، 1389؛ به نقل از سیف، 1383).

هر فعالیتی در حوزه یادگیری مستلزم کسب دانش و مهارتی خاص است. مطالعه نیز به دانش و مهارت خاص نیازمند است که فقدان آن مشکلاتی برای فراگیران و به ویژه دانشجویان به وجود می‌آورد. دانشجویانی که آگاهی کاملی از این شیوه‌ها دارند، متناسب با هدف خود ازمطالعه و حتی به تناسب محتوا و موضوع و نوع مطلب از روش مناسب مطالعه استفاده می‌کنند. به طور خلاصه می‌توان گفت که آگاهی و استفاده از این روش‌ها به دانشجویان کمک می‌کند تا کارآمدی روش مطالعه خود را افزایش داده، و فرصت کسب موفقیت را به دست آورند و همچنین از مطالعه لذت بیشتری ببرند (اشرفی ریزی، 1388).